Polska

Rzeczpospolita Polska

Flaga Godło
Hymn: Mazurek Dąbrowskiego
Konstytucja	Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
Język urzędowy	polski
Stolica	Warszawa
Ustrój polityczny	demokracja parlamentarna
Typ państwa	demokratyczny
Głowa państwa	Prezydent RP Bronisław Komorowski
Marszałek Sejmu	Grzegorz Schetyna
Szef rządu	Prezes Rady Ministrów Donald Tusk
Wicepremierzy	Waldemar Pawlak
Powierzchnia  • całkowita	322 575 km²
Liczba ludności (2010)  • całkowita   • gęstość zaludnienia  • narody i grupy etniczne	Szablon:Wzrost38 200 037 120,92 osób/km² Polacy: 96,7%
PKB (2011)  • całkowite   • na osobę	Szablon:Wzrost499,6 mld USD Szablon:Wzrost13 079 USD
PKB (PSN) (2011)  • całkowite   • na osobę	Szablon:Wzrost760,1 mld USD Szablon:Wzrost19 887 USD
Waluta	złoty (PLN, zł)
Religia dominująca	rzymski katolicyzm
Strefa czasowa	UTC +1 – zima UTC +2 – lato
Kod ISO 3166	PL
Domena internetowa	.pl
Kod samochodowy	PL
Kod samolotowy	SP
Kod telefoniczny	+48

{{Państwo infobox}} Nieznane pola: 1, "wydarzenie8", "gęstość_miejsce", "data2", "n1", "wydarzenie9", "wydarzenie7", "uwagi", "data7", "język_używany", "data3", "wydarzenie1", "powierzchnia_miejsce", "wydarzenie3", "p1", "data6", "data1", "ludność_miejsce", "data9", "data8", "wydarzenie6", "p1_flaga", "data5", "wydarzenie5", "data4", "wydarzenie2", "państwo", "wydarzenie4" oraz "n1_flaga".

Szablon:Portal Polska, Rzeczpospolita Polska – państwo położone w Europie Środkowej, między Bałtykiem na północy a Karpatami i Sudetami na południu w dorzeczu Wisły i Odry. Powierzchnia całkowita Polski wynosi 322 575 km², co daje jej 69. miejsce na świecie i dziewiąte w Europie. Zamieszkana przez ponad 38 milionów ludzi, zajmuje pod względem zaludnienia 34. miejsce na świecie, a szóste w Unii Europejskiej.

Od zachodu graniczy z Niemcami, od południa z Czechami i Słowacją, od wschodu z Ukrainą i Białorusią, od północnego wschodu z Litwą oraz od północy z rosyjską eksklawą o nazwie obwód kaliningradzki. Ponadto większość północnej granicy Polski wyznacza wybrzeże Morza Bałtyckiego. Polska wyłączna strefa ekonomiczna na Bałtyku graniczy ze strefami Danii i Szwecji.

III Rzeczpospolita jest szybko rozwijającym się państwem, członkiem wielu organizacji międzynarodowych. Polska należy do Unii Europejskiej, NATO, ONZ, Światowej Organizacji Handlu, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Międzynarodowej Agencji Energetycznej, Rady Europy, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej oraz G6. Polska jest jednym z założycieli organizacji takich jak: Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (opuszczone w 2004 r.), Rada Państw Morza Bałtyckiego, Grupa Wyszehradzka czy Trójkąt Weimarski. Ponadto Polska należy do Układu z Schengen oraz stara się o wejście do Strefy Euro i Europejskiej Agencji Kosmicznej.

Etymologia

Źródłem nazwy Polska jest prawdopodobnie nazwa zachodniosłowańskiego plemienia Polan (Polanie). Nazwa Polan z kolei pochodzi od indoeuropejskiego wyrazu pole, oznaczającego pole uprawne lub otwartą przestrzeń. Nazwa Polska zaczęła być używana w odniesieniu do całego państwa w XI wieku i funkcjonowała pierwotnie jako forma określenia „ziemia polska” (łac. terra Poloniæ). Zarówno własne nazwy Polski i Polaków (endonimy) jak i większość nazw nadawanych im w innych językach (egzonimy) wywodzą się z tego źródła.

Historia

Mieszko I – pierwszy władca Polski

Za datę utworzenia państwa polskiego najczęściej przyjmowany jest rok 966, kiedy władca Mieszko I przyjął chrzest. W roku 1025 władca Polski uzyskał tytuł królewski. Od końca XIII wieku na tron polski często wybierano władców krajów sąsiednich. W 1569 roku, po wygaśnięciu trwającej od 1386 unii dynastycznej z Litwą oba kraje zdecydowały się na unię realną. Nowe państwo nosiło nazwę Rzeczpospolita Obojga Narodów.

W latach 1772–1795 ziemie Rzeczypospolitej zostały rozdzielone przez sprzymierzonych zaborców: Prusy, Rosję i Austrię. W 1918 roku Polska odzyskała niepodległość jako II Rzeczpospolita, we wrześniu 1939 roku została ponownie zaatakowana i podzielona przez III Rzeszę i ZSRR. Był to bezpośredni powód wybuchu II wojny światowej w Europie. W następstwie wojny życie utraciło ponad 6 milionów obywateli Polski, a państwo stało się republiką socjalistyczną uzależnioną od ZSRR.

W efekcie Jesieni Ludów obalono władzę komunistyczną i niedługo potem Polska stała się państwem o ustroju demokratycznym. Mieszkańcy powszechnie nazywają ją III Rzecząpospolitą. Zreformowano gospodarkę i powrócono do modelu rynkowego.

12 marca 1999 roku Polska przystąpiła do Paktu Północnoatlantyckiego, zaś 1 maja 2004 roku stała się członkiem Unii Europejskiej.

Prehistoria ziem polskich

W okresie starożytności tereny współczesnej Polski zamieszkiwało wiele odmiennych grup etnicznych. Przynależności etniczne i lingwistyczne tych grup, w szczególności kwestia pochodzenia i ekspansji Słowian, pozostaje niepewna.

W 1933 odkryto pozostałości osady biskupińskiej, założonej około 738 roku p.n.e. i wiążącej się z kręgiem kultury łużyckiej.

Dynastia Piastów

Polska uformowała się w jednolicie zarządzane terytorium w połowie X wieku. Pierwszym potwierdzonym historycznie władcą Polski był Mieszko I, który w 966 przyjął chrzest, co zapoczątkowało zwalczanie wierzeń etnicznych i chrystianizację społeczeństwa. Pierwszym władcą, który został koronowany, był syn Mieszka I – Bolesław Chrobry.

W 1138, po śmierci Bolesława III Krzywoustego, Polska została podzielona między jego potomków, co zapoczątkowało trwające prawie 200 lat rozbicie dzielnicowe. W XIII wieku Henrykowie Śląscy (Henryk I Brodaty i Henryk II Pobożny) zjednoczyli dwie dzielnice – Śląsk i Małopolskę, lecz po najazdach Mongołów, zakończonych klęskami w bitwie pod Chmielnikiem oraz bitwie pod Legnicą w 1241, ich państwo ponownie się rozpadło. Zjednoczenia kraju dokonał Władysław Łokietek, który w roku 1320 koronował się na króla Polski. Jego syn, Kazimierz III Wielki, skutecznie umocnił i rozszerzył pozycję Polski w regionie – poszerzył terytorium Polski, zawarł kompromisowe sojusze i przeprowadził liczne reformy wewnętrzne, w szczególności w budownictwie i gospodarce. Po jego bezpotomnej śmierci wygasła dynastia Piastów jako władców Polski.

Dynastia Andegawenów

Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 tron polski przejął Ludwik Węgierski z dynastii Andegawenów. Okres jego rządów to zarazem początek supremacji szlachty w życiu politycznym kraju, obdarzonej w 1374 w Koszycach pierwszym przywilejem generalnym.

Kiedy również Ludwik zmarł w 1382, w Polsce nastąpił okres najdłuższego w jej historii bezkrólewia. Ostatecznie królem Polski 16 października 1384 została córka Ludwika, Jadwiga Andegaweńska. W 1386 weszła ona w związek małżeński z księciem litewskim Jagiełłą, który 4 marca 1386 został koronowany na władcę Polski.

Dynastia Jagiellonów

Pod panowaniem Jagiellonów Polska zawarła w 1385 unię z Wielkim Księstwem Litewskim. W 1410 w bitwie pod Grunwaldem, zjednoczona armia polsko-litewska odniosła zdecydowane zwycięstwo nad zagrażającym obu państwom zakonem krzyżackim. Po wojnie trzynastoletniej, zakon stał się wasalem Polski.

Następował rozwój polskiej kultury, nauki i ekonomii, z osobistościami jak Mikołaj Kopernik i Jan Kochanowski. Rozpowszechniona też była tolerancja religijna. Na początku XVI wieku powołano pierwsze oddziały zwycięskiej w wielu bitwach formacji kawalerii polskiej armii – husarii.

Polska i Litwa w latach 1474–1569 były też celem 75 najazdów tatarskich.

Rzeczpospolita Obojga Narodów

W 1569 roku, po podpisaniu z Litwą unii lubelskiej, utworzona została Rzeczpospolita Obojga Narodów. Po śmierci ostatniego króla z dynastii Jagiellonów wprowadzono w 1573 wolną elekcję. Ówczesna Rzeczpospolita, szczególnie po uchwaleniu wolności religijnej na konfederacji warszawskiej, była nazywana „azylem heretyków”; ściągali do niej prześladowani w Europie Zachodniej mennonici, antytrynitarze, wypędzani z Hiszpanii przez Inkwizycję Żydzi i hugenoci z Francji. Szlachta w Polsce, znacznie liczniejsza niż na Zachodzie Europy, korzystała z przywilejów złotej wolności. W okresie tym, nazywanym polskim Złotym Wiekiem, Rzeczpospolita powiększała swoje terytorium, stając się największym państwem w Europie.

W XVII wieku Rzeczpospolita uwikłana była w konflikty ze Szwecją („potop”), Kozakami (powstanie Chmielnickiego) i Rosją (wojna polsko-rosyjska 1654-1667). Wraz z nieefektywnością rządu wskutek prawa liberum veto doprowadziły one do stopniowego upadku państwa i wzrostu zależności wobec sąsiadów. Mimo to, Jan III Sobieski był w stanie rozgromić armię turecką w bitwie pod Wiedniem.

Pod koniec XVIII wieku podjęto próby reformy kraju, m.in. ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski powołał w 1773 Komisję Edukacji Narodowej, a w 1791 Sejm Czteroletni uchwalił Konstytucję 3 Maja.

Rozbiory i okres pod zaborami

Trzy rozbiory Polski (w 1772, 1793 i 1795) położyły kres próbom naprawy państwa. Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć, a jej terytoria zostały rozdzielone pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię.

W okresie zaborów Polacy zbrojnie lub politycznie podejmowali działania mające na celu odzyskanie niepodległości. W 1807 Napoleon I utworzył podległe Francji Księstwo Warszawskie, jednak w 1815 roku na kongresie wiedeńskim zwycięskie państwa wojen napoleońskich zadecydowały o jego podziale. Ze wschodniej części Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Kongresowe, z własną konstytucją i carem Rosji jako głową państwa, stopniowo ograniczano jednak jego autonomię. W latach 1830–1831 trwało narodowe powstanie listopadowe.

W drugiej połowie XVIII wieku autonomię uzyskała znajdująca się pod zaborem austriackim Galicja. Do 1846 roku istniało Wolne Miasto Kraków, jednak po stłumieniu powstania krakowskiego zostało ono przyłączone do Austrii. Na terenie Prus powstało mające zaspokoić narodowe ambicje Polaków Wielkie Księstwo Poznańskie, które po powstaniach wielkopolskich w latach 1846 i 1848 zlikwidowano. W 1863 roku wybuchło trwające ponad rok narodowe powstanie styczniowe.

II Rzeczpospolita

Dwudziestolecie międzywojenne

Józef Piłsudski – Naczelnik Państwa polskiego w latach 1918–1922

Belweder – siedziba Naczelnika Państwa i prezydentów II RP

Za formalny początek II Rzeczypospolitej uznaje się 11 listopada 1918, kiedy to władzę wojskową w Warszawie objął Józef Piłsudski. W wyniku jego działań wojska niemieckie wycofały się z miasta, a tworzące się właśnie polskie instytucje państwowe nadały mu tytuł Naczelnika Państwa. Po zakończeniu I wojny światowej zwycięskie państwa Ententy zaaprobowały plan utworzenia niepodległego państwa polskiego.

Pierwsze lata po ogłoszeniu niepodległości były okresem niepokojów społecznych i konfliktów. W latach 1918–21 Polska prowadziła równocześnie sześć wojen ze swoimi sąsiadami. Toczyły się konflikty z Litwą i Ukrainą dotyczące wschodniej granicy kraju, wybuchły trzy powstania na Śląsku i powstanie w Wielkopolsce przeciwko niemieckim władzom na tych terenach, dochodziło do konfliktów z Czechosłowacją o sporne tereny graniczne. Najpoważniejszym konfliktem tego okresu była wygrana przez Polskę wojna polsko-bolszewicka w 1919.

Podstawowym problemem II Rzeczypospolitej był brak spójności w ramach samego społeczeństwa polskiego. Ludność wywodziła się z terenów trzech zaborów, które przez ponad stulecie stanowiły tereny różnych krajów. Trudnością były też różnice pomiędzy mniejszościami narodowymi, które stanowiły liczną cześć społeczeństwa. Osób określających się jako Polacy było około 68,9%, Ukraińców było 13,9%, Żydów 8,7%, Białorusinów 3,1% a Niemców 2,3%. Około 75% ludności Polski mieszkało na wsi, której największymi problemami była bieda i duże przeludnienie. Polska scena polityczna również była miejscem silnych konfliktów. Czołowe partie polityczne – Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe i Narodowa Demokracja prezentowały diametralnie różne wizje państwa polskiego. Tragicznym rezultatem tych napięć było zabójstwo związanego z PSL prezydenta Gabriela Narutowicza w 1922.

W pierwszych latach istnienia Polska przyjęła ustrój demokracji parlamentarnej – w styczniu 1919 odbyły się pierwsze wybory do Sejmu, a 17 marca 1921 uchwalono tekst konstytucji. W roku 1924 w ramach kształtowania gospodarki państwa i walki z rosnącą inflacją przeprowadzono pakiet reform premiera Władysława Grabskiego, wprowadzono nową walutę – złotego oraz założono Bank Polski. Prowadzono duże inwestycje w przemysł wydobywczy na Śląsku, rozbudowywano infrastrukturę elektryczną i kolejową, zbudowano Centralny Okręg Przemysłowy i nowy port morski w Gdyni. Okres międzywojenny był czasem intensywnego rozwoju kultury polskiej – powstawały ważne dzieła literackie i malarskie, a również prace naukowe. Państwo skutecznie inwestowało w edukację, szczególnie w nauczanie początkowe na terenach wiejskich.

W 1926 roku, w sytuacji kryzysu politycznego Józef Piłsudski doprowadził do wojskowego zamachu stanu, znanego jako przewrót majowy. W wyniku przewrotu system demokracji parlamentarnej został przekształcony w system autorytarny, w którym większość władzy obejmował prezydent, natomiast wolność działania opozycji oraz wolność prasy i słowa została poważnie ograniczona. Władzę przejął Piłsudski oraz jego współpracownicy, tworzący środowisko znane jako sanacja. Autorytarny sposób sprawowania władzy przez „pułkowników” przyczynił się do dalszego rozszerzenia napięć społecznych i radykalnych postaw w czasie lat 30.

II wojna światowa

1 wrzesień 1939, Żołnierze niemieccy zdejmujący szlaban graniczny

17 września 1939, inwazja Armii Czerwonej

1 września 1939 wojska hitlerowskich Niemiec uderzyły na Polskę. W pierwszych tygodniach po inwazji rozegrało się kilka ważniejszych bitew, z których największą była przegrana przez polskie wojsko bitwa nad Bzurą. 14 września wojska niemieckie rozpoczęły oblężenie Warszawy. Równocześnie z oblężeniem miasta rozpoczęła się ewakuacja urzędów centralnych, rządu i prezydenta przez granicę południową do Rumunii. 17 września Polska zaatakowana została również przez Armię Czerwoną, której natarcie było skutkiem tajnego porozumienia pomiędzy III Rzeszą a ZSRR. Walki trwały do początków października 1939 – 28 września skapitulowali obrońcy Warszawy, a 6 października zakończyła się ostatnia, przegrana przez Polaków bitwa kampanii wrześniowej.

Terytorium Polski zostało podzielone pomiędzy III Rzeszę a Związek Radziecki na mocy paktu pomiędzy tymi krajami. Tereny zajęte przez Armię Czerwoną wcielone zostały do ZSRR, cześć terenów okupowanych przez Niemcy włączona została do III Rzeszy, na części utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo. Równocześnie z wprowadzeniem władzy okupacyjnej rozpoczęły się represje wymierzone w społeczeństwo polskie. Na terenach okupowanych przez Niemcy i ZSRR prowadzono masowe aresztowania i egzekucje osób pełniących wcześniej funkcje państwowe lub zaangażowanych w ruch oporu. Szczególny rodzaj prześladowań wymierzony został w żydowską ludność Polski – osoby pochodzenia żydowskiego zmuszone zostały do zamieszkania w zamkniętych dzielnicach – gettach, stopniowo odebrane zostały im wszelkie prawa. Od 1941 roku w niemieckich obozach zagłady zginęło około 90% Żydów będących obywatelami Polski. Hitlerowcy prowadzili również masowe wysiedlenia ludności polskiej, w wyniku których wiele osób pozbawionych zostało miejsca zamieszkania lub zmuszonych do przymusowej pracy na terenie Niemiec.

Odpowiedzią na represje i aresztowania była zbrojna działalność Państwa Podziemnego i organizacji ruchu oporu. Kulminacją tych działań była akcja „Burza” i powstanie warszawskie w 1944. W 1943 wybuchło powstanie w getcie warszawskim. Przez cały okres wojny międzynarodowo uznaną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej był Rząd RP na uchodźstwie. W wyniku działań II wojny światowej i w czasie okupacji zginęło około 16% obywateli Polski, zniszczonych zostało wiele miast, w tym niemal całkowicie Warszawa.

Polska Rzeczpospolita Ludowa

Manifest PKWN

Plik:Strike Gdansk 1980.jpg

1980, Strajk w Stoczni Gdańskiej, kolebce „Solidarności”

Plik:Okragly Stol 1989.jpg

1989, Obrady Okrągłego Stołu, podczas których podjęto decyzję o rozpisaniu wolnych wyborów, które utorowały drogę przemianom demokratycznym w Polsce i Europie

W styczniu 1944 roku nacierająca na hitlerowskie Niemcy Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę ZSRR i Polski. W lipcu 1944 w ZSRR utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który miał sprawować władzę na terenach Polski wyzwolonych przez wojska radzieckie. W skład PKWN wchodzili wyznaczeni przez Józefa Stalina polscy działacze komunistyczni. W czerwcu 1945 powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, natomiast kraje Europy Zachodniej cofnęły uznanie rządowi RP na uchodźstwie. Władze komunistyczne w Polsce wyeliminowały z życia publicznego wszystkie partie opozycyjne, wprowadziły terror policyjny i masowe aresztowania politycznych przeciwników, głównie działaczy organizacji konspiracyjnych z czasów okupacji. W wyniku sfałszowanych wyborów w roku 1947 do pierwszego powojennego Sejmu większość zdobyły partie komunistyczne.

W pierwszych latach po wyzwoleniu przeprowadzono wiele zmian społecznych i politycznych – m.in. zasiedlenie tzw. Ziem Odzyskanych, nacjonalizację przemysłu oraz reformę rolnictwa. Rozpoczęto odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, w tym odbudowę całkowicie zniszczonej Warszawy. W 1948 powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, co spowodowało faktyczne wprowadzenie w Polsce systemu jednopartyjnego. W 1952 roku państwo polskie zmieniło nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa, uchwalono również Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Jednocześnie zwiększono terror policyjny oraz prześladowania opozycji, kościoła katolickiego i przedwojennych działaczy publicznych, które trwały aż do śmierci Stalina w 1953. W 1956 odbył się pierwszy w PRL strajk generalny oraz krwawo stłumione przez wojsko i milicję demonstracje w Poznaniu.

W wyniku zmian w Związku Radzieckim przeprowadzonych po śmierci Stalina, również w Polsce zmniejszono represje wymierzone w obywateli i powołano nowe władze, której przywódcą został I sekretarz PZPR Władysław Gomułka. Nowy rząd podjął próbę zmiany relacji ze społeczeństwem i reformy gospodarki, których jednak zaprzestano już po kilku latach. W 1968 władze rozbiły demonstracje studentów w Warszawie i Krakowie, co stało się pretekstem do antysemickiej i antyinteligenckiej kampanii, w wyniku której wiele osób zmuszonych zostało do emigracji. Po kolejnej fali brutalnie stłumionych strajków robotniczych w 1970 roku Władysław Gomułka zrezygnował ze stanowiska I sekretarza, a jego miejsce zajął Edward Gierek.

Nowa ekipa rządowa podjęła próbę reformy gospodarki i przyspieszania wzrostu gospodarczego kraju. W wyniku reform wprowadzonych przez ekipę Gierka, które finansowano głównie z pożyczek zagranicznych, rozpoczęto budowę wielu nowych zakładów przemysłowych, zmechanizowano rolnictwo, budowano masowo osiedla mieszkaniowe. Podniósł się tez poziom życia społeczeństwa, wzrosła dostępność wielu produktów oraz wysokość zarobków. Z powodu błędów ekonomicznych wynikających ze stosowania centralnie planowanej gospodarki już w roku 1975 doprowadzono do załamania gospodarki i dużego zwiększenia zadłużenia zagranicznego Polski. Zmusiło to rząd do wprowadzenia dużych podwyżek cen żywności, na co społeczeństwo zareagowało falą strajków i protestów, które wybuchły w czerwcu 1976. Strajki te zostały brutalnie stłumione przez milicję, a ich uczestnicy objęci represjami. Protesty w 1976 doprowadziły do powstania pierwszych organizacji opozycji antykomunistycznej.

Kolejne strajki miały miejsce w lipcu i sierpniu 1980 roku. Władze podjęły z protestującymi rozmowy, w wyniku których podpisano porozumienia sierpniowe. Porozumienia te gwarantowały m.in. powstanie legalnego związku zawodowego – NSZZ „Solidarność”. We wrześniu 1980 Edward Gierek został odsunięty od władzy, a jego miejsce zajął Stanisław Kania. Po ponad rocznym okresie względnej swobody politycznej i społecznej w Polsce, w grudniu 1981 władze podjęły decyzję o wprowadzeniu stanu wojennego, co łączyło się z likwidacją wszelkich swobód obywatelskich, masowymi aresztowaniami działaczy opozycji i wprowadzaniem władzy wojskowej w kraju. Stan wojenny trwał do 1983 roku.

III Rzeczpospolita

Podpisanie przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego traktatu dotyczącego przystąpienia Polski do Unii Europejskiej

Pod koniec 1988 w wielu miejscach Polski wybuchły strajki, których osłabione władze komunistyczne nie były w stanie stłumić. W tej sytuacji podjęły rozmowy z Lechem Wałęsą i innymi działaczami „Solidarności”, w wyniku których strajki zostały zakończone, natomiast władze zezwoliły na legalizację NSZZ „Solidarność” i na rozmowy o częściowym dopuszczeniu tej organizacji do władzy.

Rozmowy te, znane jako obrady Okrągłego Stołu, zostały przeprowadzone w pierwszej połowie 1989. W trakcie rozmów ustalono, że zostaną przeprowadzone wybory parlamentarne, w których kandydaci opozycji będą mogli otrzymać maksymalnie 35% miejsc w Sejmie oraz dowolną liczbę miejsc w Senacie. Władze komunistyczne zobowiązały się również do dopuszczenia do utworzenia wolnych mediów oraz do zakończenia represji wobec opozycjonistów. Pierwsze częściowo wolne wybory odbyły się 4 i 18 czerwca 1989 – w ich wyniku Komitet Obywatelski „Solidarność” otrzymał maksymalną dopuszczoną liczbę miejsc w Sejmie. 24 sierpnia 1989 powstał pierwszy demokratyczny rząd Tadeusza Mazowieckiego. Rok później przeprowadzono wybory prezydenckie, które wygrał Lech Wałęsa.

Demokratyczne władze Polski przeprowadziły w czasie pierwszych lat III Rzeczypospolitej wiele istotnych zmian i reform. Początkowo wprowadzono zmiany do Konstytucji PRL zmieniające nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska, przywracające do godła orła w koronie i odrzucające zasady komunistycznego systemu jednopartyjnego. W roku 1990 przyjęto pakiet reform gospodarczych znanych jako plan Balcerowicza, polegający na wprowadzeniu wolnego rynku, obniżeniu inflacji i deficytu budżetowego oraz na dążeniu do przyspieszenia wzrostu gospodarczego. W 1997 roku przyjęto nową Konstytucję RP, określającą zasady działania państwa funkcjonujące do dzisiaj.

Kolejnymi prezydentami Polski byli Aleksander Kwaśniewski (1995–2000 i 2000–2005), Lech Kaczyński (2005–2010) i Bronisław Komorowski (od 2010). Od ukształtowania III RP w 1989 w kraju istniało 15 ekip rządowych, których działania doprowadziły do znacznego rozwoju państwa i wzrostu poziomu życia jego mieszkańców. Strategicznym celem rządów pierwszego dwudziestolecia III RP było wejście do NATO i Unii Europejskiej, co zostało osiągnięte odpowiednio w 1999 i 2004 roku. Polska odgrywa istotną rolę w rozszerzonej Unii Europejskiej, czego znakiem było objęcie przez Jerzego Buzka w 2009 roku stanowiska przewodniczącego Parlamentu Europejskiego.

Historyczny zasięg państwa polskiego

• 
  Polska za czasów Mieszka I 960–992
• 
  Polska za czasów Bolesława Chrobrego 992–1025
• 
  Polska za czasów Kazimierza I Odnowiciela 1039–1058
• 
  Polska za czasów Bolesława III Krzywoustego 1102–1138
• 
  Polska za czasów Władysława I Łokietka 1304–1333
• 
  Polska za czasów Kazimierza III Wielkiego 1333–1370
• 
  Polska i Litwa za czasów Władysława II Jagiełły 1386–1434
• 
  Polska i Litwa za czasów Kazimierza Jagiellończyka w 1466
• 
  Terytoria pod rządami dynastii Jagiellonów w 1490 roku
• 
  Polska i Litwa za czasów Zygmunta Starego w 1526
• 
  Rzeczpospolita Obojga Narodów po unii lubelskiej 1569
• 
  Rzeczpospolita w 1619
• 
  Rzeczpospolita w 1635
• 
  Rzeczpospolita w 1648
• 
  Rzeczpospolita w czasach potopu szwedzkiego 1655–1660
• 
  Rzeczpospolita w 1660
• 
  Rzeczpospolita w 1686
• 
  Rzeczpospolita w 1701
• 
  Rozbiory Polski 1772–1795
• 
  Królestwo Polskie (potocznie Królestwo Kongresowe) 1815–1916
• 
  Polska po odzyskaniu niepodległości w 1918
• 
  Tereny Polski zajęte przez III Rzesze i Związek Radziecki 1939–1941
• 
  Zmiana granic Polski po II wojnie światowej
• 
  Polska w okresie komunistycznym – Polska Rzeczpospolita Ludowa 1952–1989
• 
  Polska współcześnie

Ustrój polityczny

Na podstawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 Polska jest republiką parlamentarną z systemem parlamentarno-gabinetowym, opierającą się na trójpodziale władzy.

Władza ustawodawcza

Sala obrad Sejmu

Władzę ustawodawczą stanowi dwuizbowy parlament (Sejm – 460 posłów, Senat – 100 senatorów) wybierany w bezpośrednich, powszechnych i tajnych wyborach parlamentarnych na 4-letnią kadencję od dnia pierwszego posiedzenia. Jego głównym zadaniem jest stanowienie prawa poprzez uchwalanie ustaw konstytucyjnych i zwykłych, w tym budżetowej, a także ratyfikowanie umów międzynarodowych. W wyjątkowych przypadkach opisanych w Konstytucji możliwe jest rozwiązanie Sejmu (a jednocześnie Senatu) przed upływem końca kadencji przez głowę państwa lub uchwałę przyjętą większością 2/3 głosów. Jego przedłużenie możliwe jest jedynie w czasie stanu wyjątkowego lub do 3 miesięcy po zakończeniu kadencji.

Organizację Sejmu i Senatu, porządek prac oraz sposób powoływania i działalności ich organów określają regulaminy uchwalone przez każdą z izb.

Sejm i Senat ze swego grona wybierają marszałka i wicemarszałków, którzy tworzą prezydium. Marszałek Sejmu jest najwyższym przedstawicielem izby niższej parlamentu, przewodniczy obradom Sejmu oraz reprezentuje go na zewnątrz. Sejm i Senat powołują również komisje parlamentarne: stałe, które mają za zadanie przygotowywanie projektów w dziedzinie ustawodawstwa i kontroli (obecnie działa ich 39: 25 w Sejmie i 14 w Senacie) oraz nadzwyczajne, powoływane w celu rozpatrzenia konkretnych spraw izby i ulegające rozwiązaniu po wykonaniu zadania. Specjalnym rodzajem komisji nadzwyczajnej jest sejmowa komisja śledcza.

Posłowie i senatorowie mogą tworzyć kluby parlamentarne składające się z co najmniej 15 parlamentarzystów, a posłowie ponadto koła poselskie, dla utworzenia których potrzeba 3 posłów.

Przewodniczący klubów parlamentarnych wraz z członkami prezydium tworzą Konwent Seniorów, organ zapewniający współdziałanie klubów poselskich w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac izb w polskim parlamencie. Posłom i senatorom w okresie sprawowania przez nich mandatu przysługuje immunitet.

Inicjatywa ustawodawcza

Prawo inicjatywy ustawodawczej, na mocy art. 118 Konstytucji RP, przysługuje prezydentowi, rządowi, Senatowi, grupie 15 posłów lub komisji sejmowej, a także grupie 100 tys. obywateli. Projekt ustawy trafia do tzw. laski marszałkowskiej. Następnie odbywają się trzy czytania w Sejmie. Ustawę przyjętą przez Sejm rozpatruje Senat, który ma prawo zgłosić do niej poprawki lub ustawę odrzucić (po odrzuceniu ustawa wraca do Sejmu, gdzie bezwzględną większością głosów można odrzucić sprzeciw Senatu). Uchwalona przez Sejm i Senat ustawa trafia następnie do Prezydenta RP, który może w ciągu 21 dni przyjąć i podpisać ją, bądź zgłosić weto i przekazać do ponownego rozpatrzenia Sejmowi (weto prezydenckie może być odrzucone przez izbę niższą parlamentu większością 3/5 głosów w obecności co najmniej 230 posłów) lub wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie jej zgodności z Konstytucją. Podpisaną ustawę publikuje się w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.

Władza wykonawcza

Pałac Prezydencki

Kancelaria Prezesa Rady Ministrów

Organami władzy wykonawczej w Polsce są: Prezydent RP oraz Rada Ministrów. Prezydent jest wybierany w powszechnych wyborach prezydenckich na 5-letnią kadencję (wygrywa ten kandydat, który otrzyma bezwzględną większość głosów). Może on sprawować tę funkcję maksymalnie przez dwie kadencje. Według Konstytucji Prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych, pełni rolę zwierzchnika Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, stoi na straży nienaruszalności i niepodzielności terytorium kraju oraz czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji. Do jego uprawnień należy, m.in. podpisywanie ustaw przyjętych przez Sejm i Senat, ratyfikowanie umów międzynarodowych, powoływanie sędziów, nadawanie obywatelstwa czy stosowanie prawa łaski.

Organem doradczym Prezydenta RP w sprawach bezpieczeństwa państwa jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego. W sprawach szczególnie ważnych dla interesu państwa prezydent może zwołać Radę Gabinetową – wspólne posiedzenie głowy państwa wraz z Radą Ministrów. W pełnieniu funkcji i wykonywaniu obowiązków prezydentowi pomaga Kancelaria Prezydenta RP.

Rada Ministrów, czyli rząd, jest kolegialnym organem władzy wykonawczej. W jego skład wchodzą: prezes Rady Ministrów (premier), wicepremierzy, ministrowie oraz przewodniczący komitetów.

Tryb tworzenia rządu określony jest w Konstytucji RP, w myśl której, prezydent desygnuje Radę Ministrów wraz z prezesem Rady Ministrów. Premier w terminie 14 dni, przedstawia Sejmowi program działania rządu (exposé) z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania (poparcia). Sejm uchwala wotum zaufania bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W przypadku, gdyby rządowi nie udzielono wotum zaufania, Sejm w ciągu kolejnych 14 dni wybiera premiera oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów wg takich samych reguł głosowania. Prezydent RP powołuje tak wybrany rząd i odbiera przysięgę od jego członków. Na wypadek, gdyby w takim trybie rząd nie został powołany Konstytucja RP przewiduje inne rozwiązanie. Prezydent w terminie 14 dni powołuje Prezesa RM i na jego wniosek członków RM. Sejm w ciągu następnych 14 dni udziela jej wotum zaufania, tym razem większością głosów. W razie nieudzielenia w takim trybie rządowi wotum zaufania, Prezydent RP skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory.

Władza sądownicza

Gmach Sądu Najwyższego

Organami wymiaru sprawiedliwości w Polsce są: Sąd Najwyższy, sądy powszechne (rejonowe, okręgowe i apelacyjne) oraz sądy szczególne (sądy wojskowe i administracyjne – wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny). Wespół z Trybunałem Stanu i Trybunałem Konstytucyjnym tworzą niezawisłą władzę sądowniczą.

Podstawą władzy sądowniczej jest wyłącznie prawo, niezależne od innych organów państwowych. Sądy i trybunały wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, wszyscy sędziowie i członkowie trybunałów podlegają wyłącznie Konstytucji RP i ustawom. Sędziowie nie mogą należeć do żadnej partii politycznej ani związków zawodowych (apolityczność). Nie wolno im również prowadzić działalności publicznej sprzecznej z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.

Do kompetencji wymiaru sprawiedliwości należy orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego i prawa administracyjnego.

Konstytucja

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej to najważniejszy akt prawny w Polsce, uchwalony 2 kwietnia 1997 przez Zgromadzenie Narodowe i zatwierdzony w ogólnonarodowym referendum 25 maja 1997. Ogłoszony w Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483, wszedł w życie 17 października 1997. Konstytucja złożona jest z preambuły i 13 rozdziałów, w tym 243 artykuły. Konstytucja określa charakter ustroju państwowego. Ukazuje sposób zorganizowania i działania głównych organów państwa. Definiuje status prawny obywateli i sposób ich wpływania na politykę państwa.

Partie polityczne

Status prawny polskich partii politycznych określają: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawa z 27 czerwca 1997, w której zapisana jest pełna definicja partii politycznej, brzmiąca następująco:

Partia polityczna jest dobrowolną organizacją występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.

Artykuł 13. Konstytucji RP zakazuje istnienia partii odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.

Każda partia, która nie łamie art. 13 Konstytucji, podlega wpisaniu do ewidencji partii politycznych prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie (wniosek musi być poparty przez co najmniej tysiąc pełnoletnich obywateli). Ewidencja partii politycznych jest jawna i dostępna dla każdego. Po wpisaniu do ewidencji partia ma moc prawną i jest objęta ochroną prawną przewidzianą dla dóbr osobistych.

Na chwile obecną mandaty rozkładają się następująco:

• Platforma Obywatelska RP (44,13%, 203 mandaty) – partia liberalno-konserwatywna,
• Prawo i Sprawiedliwość (31,96%, 147 mandatów) – partia konserwatywna,
• Klub poselski Lewica (10%, 46 mandatów) – klub poselski SLD, UP i bezpartjnych socjaldemokratów
• Polskie Stronnictwo Ludowe (6,74%, 31 mandatów) – partia ludowa, chrześcijańsko-demokratyczna.
• Polska Jest Najważniejsza (3,91%, 18 mandatów) – partia centroprawicowa
• Socjaldemokracja Polska (0,65%, 3 mandaty) – lewicowe koło poselskie
• DKP SD (0,65%, 3 mandaty) – koło poselskie powstałe z rozpadu LiD
• posłowie niezrzeszeni (1,74%, 8 mandatów)

W trakcie kadencji rozkład poszczególnych mandatów i liczba klubów i kół poselskich uległy jednak zmianie.

W wyborach w 2007 zaznaczyły się różnice między preferencjami politycznymi różnych regionów. Platforma Obywatelska wygrała we wszystkich okręgach Polski zachodniej, Prawo i Sprawiedliwość zaś we wszystkich okręgach wschodniej Polski z wyłączeniem okręgu warszawskiego, podwarszawskiego, łódzkiego i krakowskiego. PO wygrało także we wszystkich miastach wojewódzkich oprócz Rzeszowa i Kielc. Z kolei LiD był drugą siłą polityczną w części powiatów zachodniej Polski, gdzie udało mu się osiągnąć nawet 25%.

Polityka zagraniczna

Cele polityki zagranicznej Polski

Podstawowe cele polityki zagranicznej w latach 90. XX wieku pozostawały niezmienne mimo zmian politycznych w parlamencie i rządzie. Były to: członkostwo w NATO oraz Unii Europejskiej, współtworzenie stabilnego systemu bezpieczeństwa europejskiego opartego na współdziałaniu NATO, UZE, OBWE oraz ONZ, utrzymywanie dobrosąsiedzkich stosunków z państwami regionu, działanie na rzecz współpracy regionalnej, zrównoważona polityka wobec Zachodu i Wschodu, popieranie procesów rozbrojeniowych, ochrona tożsamości narodowej i dziedzictwa kulturowego, rozwinięte kontakty z Polonią.

W początkach XXI wieku polityka zagraniczna Polski koncentrowała się na czterech priorytetach: osiągnięciu członkostwa w UE, umacnianiu bezpieczeństwa państwa, poprawie stosunków ekonomicznych z zagranicą oraz umacnianie stabilności regionalnej i pozycji Polski w Europie Środkowo-Wschodniej.

Minister Radosław Sikorski w exposé 7 maja 2008 sformułował kierunki polskiej polityki zagranicznej w pięciu obszarach:

• „Polska silna mocą solidarnej Unii Europejskiej” (pełniejsze wykorzystywanie możliwości wynikających z uczestnictwa w UE)
• „rola Polski w światowym systemie bezpieczeństwa” (bezpieczeństwo energetyczne, dywersyfikacja źródeł i szlaków dostaw surowców, zaangażowanie w działania stabilizacyjne NATO, modernizacja NATO, ulokowanie elementów infrastruktury wojskowej Sojuszu w Polsce, rozszerzenie NATO o Ukrainę i Gruzję);
• „wzmocnienie wizerunku Polski na świecie”;
• „Polonia” (zwiększenie liczby urzędów konsularnych, reforma polskiego systemu edukacyjnego, która pozwoli obywatelom na stałe mieszkającym za granicą na kontynuację nauki w języku polskim oraz reedukację tych, którzy będą chcieli wrócić, głosowanie korespondencyjne bądź przez Internet);
• „nowoczesna służba dyplomatyczna”.

Siły zbrojne

Jeden z 48 polskich F-16

„Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej” to główne określenie wojska polskiego, dzielącego się (2008) na: Wojska Lądowe, Siły Powietrzne, Wojska Specjalne oraz Marynarkę Wojenną. Ich głównym zadaniem jest obrona granic Polski przed atakami z zewnątrz, oraz współpraca z NATO. Polskie SZ liczyły 1 stycznia 2006 137 200 żołnierzy i poborowych w służbie czynnej.

Głównym zadaniem Sił Powietrznych jest prowadzenie operacji mających na celu uzyskanie przewagi w powietrzu i wspieranie oddziałów innych Rodzajów Sił Zbrojnych. Składają się z Wojsk Lotniczych, Wojsk Obrony Przeciwlotniczej i Wojsk Radiotechnicznych. Ich prekursorem były siły powietrzne Błękitnej Armii podczas I wojny światowej. Do 2004 nosiły nazwę: Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej.

Marynarka Wojenna odpowiada za obronę wybrzeża i wód terytorialnych. Pod względem organizacyjnym jest związkiem operacyjnym – flotą. Początek wojenno-morskiej obecności Polski na Bałtyku datuje się na XV wiek, natomiast współczesne polskie siły morskie powstały w 1918 po odzyskaniu niepodległości.

Podział administracyjny

Od 1 stycznia 1999 obowiązuje trzystopniowy podział administracyjny kraju na:

• 16 województw

składających się w sumie z

• 379 powiatów

w tym

• 65 powiatów grodzkich
• 314 powiatów ziemskich

które składają się w sumie z

• 2479 gmin

w tym

• 306 gmin miejskich
• 587 gmin miejsko-wiejskich
• 1576 gmin wiejskich

(Według stanu z 1 stycznia 2010)

Geografia

Warszawa Katowice Poznań Gliwice Bydgoszcz Gdańsk Wrocław Kołobrzeg Szczecin Świnoujście W I E L K O P O L S K A M A Ł O P O L S K A Odra Wisła Rysy AUSTRIA SŁOWACJA UKRA- INA N I E M C Y BIAŁO- RUŚ Ś L Ą S K Kraków Rzeszów Radom Morze Bałtyckie M A Z O W S Z E P O M O R Z E K U J A W Y CZECHY LITWA ROSJA Lublin Białystok Gdynia Częstochowa Łódź Ustka M A Z U R Y Raczki Elbląskie Bornholm (Obwód królewiecki) (DANIA)

Mapa regionów fizycznogeograficznych Polski

Sieć hydrograficzna Polski

Polska zajmuje 9. miejsce w Europie pod względem powierzchni oraz 8. pod względem liczby ludności. Długość granic Polski wynosi 3511 km, w tym 440 km przypada na granicę morską (linia wybrzeża Morza Bałtyckiego, która nie jest linią granicy państwa, wynosi 770 km). Graniczy z następującymi państwami

• od zachodu z Niemcami (467 km),
• od południa z Czechami (796 km) i Słowacją (541 km),
• od wschodu z Ukrainą (535 km) i Białorusią (418 km),
• od północy z Litwą (104 km) i Rosją (obwód kaliningradzki, 210 km).

Po 1945 dokonano pewnych korekt granic Polski.

W wymiarze północ-południe Polska rozciąga się na długości 649 km, to jest 5° i 50'. Powoduje to różnicę w długości trwania dnia między północną i południową częścią Polski. Latem na północy dzień jest dłuższy o ponad godzinę niż na południu, zimą – odwrotnie. W wymiarze wschód-zachód rozpiętość Polski wynosi 689 km, co w mierze kątowej daje 10° 02'.

Polska leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego, jest to czas słoneczny południka 15° przebiegającego m.in. na zachód od Jeleniej Góry, Zielonej Góry i Gorzowa Wielkopolskiego oraz na wschód od Szczecina.

Geometryczny środek Polski znajduje się w Piątku koło Łęczycy. Najstarszy (1775) obliczony geometryczny środek Europy znajduje się w Suchowoli koło Sokółki, w województwie podlaskim. Przez Polskę przebiega również granica pomiędzy kontynentalnym blokiem Europy Wschodniej, a rozczłonkowaną przez morza wewnętrzne Europą Zachodnią.

Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Polski:

• 49°00' szer. geogr. N – szczyt Opołonek,
• 54°50' szer. geogr. N – Jastrzębia Góra w gminie Władysławowo,
• 14°07' dług. geogr. E – łuk Odry koło Osinowa Dolnego,
• 24°09' dług. geogr. E – kolano Bugu koło Zosina.

Rzeki i jeziora

Najdłuższe rzeki w Polsce to Wisła (o długości 1047 km), Odra (854 km, w granicach Polski 742 km), Warta (808 km), Bug (772 km; w granicach Polski 224 km; odcinek graniczny 363 km), Narew (484 km) i San (443 km).

Największe jeziora w Polsce to Śniardwy (113,8 km²) i Mamry (104 km²) na Mazurach. Są to stosunkowo płytkie jeziora morenowe. Najgłębszym polskim jeziorem jest jezioro Hańcza (108,5 m), nieco bardziej na wschód, na Pojezierzu Wschodniosuwalskim. Są głównie jeziora pochodzenia lodowcowego i są położone przede wszystkim w północnej części kraju, zgrupowane na obszarach zwanych pojezierzami. Na terenie Polski występuje 7081 jezior o powierzchni większej niż 1 ha (ich łączna powierzchnia to 281 377 ha). W stosunku do roku 1954 liczba jezior zmniejszyła się aż o 2215, czyli ponad 11 proc. Spowodowane to było szybkim zanikaniem najmniejszych jezior. Jeziorność Polski wynosi tylko 0,9 proc. powierzchni kraju. Dla porównania w Szwecji jeziora zajmują ponad 8,5 proc. powierzchni, a jezior o powierzchni powyżej 2 akrów (ok. 0,81 ha) jest tam ponad 97,5 tysiąca.

Budowa geologiczna

Na obszarze Polski stykają się 3 wielkie jednostki tektoniczne:

1. platforma prekambryjska wschodniej Europy (wschodnia i północno-wschodnia Polska), a więc Nizina Wschodnioeuropejska;
2. platforma paleozoiczna środkowej i zachodniej Europy (Pozaalpejska Europa Środkowa). Spod pokrywy osadowej tej platformy wyłaniają się części górotworów kaledońskich i hercyńskich (Sudety Zachodnie i Wschodnie, Góry Świętokrzyskie);
3. alpidy (Karpaty z Podkarpaciem).

Ukształtowanie powierzchni

Mapa hipsometryczna Polski

Przeważającą część obszaru kraju zajmują tereny nizinne wschodniej części Niżu Środkowoeuropejskiego, a średnia wysokość wynosi 173 m n.p.m. Krainy geograficzne w Polsce ułożone są równoleżnikowo (pasowo) przechodząc od terenów nizinnych na północy i w Polsce centralnej do terenów wyżynnych i górskich na południu. Polska ma 70 szczytów powyżej 2000 metrów wysokości, wszystkie w Tatrach. Najwyższym punktem kraju są Rysy – szczyt w Tatrach Wysokich (2499,1 m n.p.m.), najniżej położonym punktem jest depresja Raczki Elbląskie na Żuławach Wiślanych (-1,8 m n.p.m.).

Klimat

Średnia roczna temperatura

Opad normalny

Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. W wyższych partiach Sudetów i Karpat występuje klimat górski. Latem średnia temperatura to od 17 °C na wybrzeżu do 19,3 °C na Dolnym Śląsku i w okolicach Tarnowa. Zimą od około 0 °C w Świnoujściu, –1 °C na Nizinie Śląskiej, Ziemi lubuskiej i wybrzeżu, –3 °C w Warszawie do poniżej –5 °C na Suwalszczyźnie. Średnia roczna temperatura waha się od ponad 9 °C w okolicach Wrocławia, Legnicy i Zielonej Góry do około 6 °C na Suwalszczyźnie.

Opady roczne wynoszą około 600 mm. Najniższe – około 500 mm – notuje się na Kujawach, co związane jest z położeniem tego obszaru w cieniu opadowym pojezierzy; najwyższe – z wyjątkiem gór – notuje się na środkowej części wybrzeża i na Wyżynie Śląskiej (około 750–800 mm rocznie).

Okres wegetacyjny trwa przeciętnie od 180-190 dni na północnym wschodzie kraju do 235 dni w okolicach Słubic, Głogowa i Wrocławia.

Liczba dni z pokrywą śnieżną jest zróżnicowana i wzrasta w miarę przesuwania się na wschód. Na Nizinie Szczecińskiej, Ziemi lubuskiej i na Nizinie Śląskiej pokrywa śnieżna zalega przez mniej niż 40 dni w roku, w centrum Polski około 60 dni, a na Suwalszczyźnie przez ponad 100 dni.

Dni gorące, z temperaturą maksymalną powyżej 25 °C, występują od kwietnia do września, czasem także w październiku. Jest ich od około 10-20 na wybrzeżu do ponad 40 na Podkarpaciu i Nizinie Śląskiej. Dni upalnych, z temperaturą maksymalną powyżej 30 °C notuje się od 1 na północy do 8 w okolicach Wrocławia, Tarnowa i Słubic.

Ekstremalne temperatury powietrza zanotowane na terytorium Polski to +40,2 °C (Prószków k. Opola, 29 lipca 1921 r.) oraz –42,2 °C (Olecko, 9 lutego 1929 r.), –42 °C (Dubie k. Krakowa, 2 lutego 1929 r.), –41 °C (Siedlce, 11 stycznia 1940 r.), –40,6 °C (Żywiec, 10 lutego 1929 r.), –39,6 °C (Jelenia Góra, 10 lutego 1956 r.), –37 °C (Stuposiany, 28 grudnia 1996 r.).

Środowisko naturalne

Flora

W granicach Polski stwierdzono dotychczas występowanie blisko 3000 rodzimych i trwale zadomowionych taksonów w randze gatunku i podgatunku roślin okrytonasiennych (Magnoliophyta). Poza tym, występuje na jej obszarze 67 gatunków paprotników (Pteridophyta), 910 gatunków mszaków (Bryophyta), 2000 gatunków zielenic (Chlorophyta), 25 gatunków ramienic i 39 gatunków krasnorostów (Rhodophyta).

Fauna

Żubr

Fauna Polski należy do prowincji europejsko-zachodniosyberyjskiej, wchodzącej w skład Palearktyki. Należy ona do średnio zróżnicowanych pod względem gatunkowym i reprezentowana jest przez ok. 33 tys. gatunków zwierząt (są szacunki, które mówią, iż po dokładnej analizie będzie to liczba znacznie wyższa, dochodząca do 47 tys.). Znaczna część spośród tych gatunków występuje (lub występowała – jak żubr) nie tylko w Polsce, ale też innych obszarach Europy.

Na terenie kraju występuje ponad 90 gatunków ssaków, 444 gatunki ptaków (z czego ok. 220 gniazdowych), 9 gatunków gadów, 18 – płazów, 119 gatunków ryb (w tym 55 słodkowodnych), 5 gatunków bezżuchwowców, ok. 260 gatunków mięczaków, 25–30 tysięcy gatunków owadów, ok. 1400 gatunków pajęczaków, ok. 240 gatunków pierścienic, 5 – jamochłonów, 8 – gąbek oraz ok. 4 tysięcy gatunków pierwotniaków.

Pod względem występowania gatunków zwierząt Polska dzieli się na 7 krain zoogeograficznych: południowobałtycką, śląską, opolską, kielecką, karpacko-sudecką, krainę Jury polskiej i podalpejską.

Skład gatunkowy polskiej fauny ukształtował się dopiero po ostatnim zlodowaceniu, kiedy to po ustąpieniu lodowców z terenów południowych napłynęły nowe gatunki zwierząt. Także w czasach historycznych zmieniała się lista zwierząt żyjących na terenie kraju: niektóre gatunki przestawały być obecne w faunie Polski (np. tury, tarpany, sobole), inne zaś dołączały do krajowych gatunków, czy to na drodze świadomej introdukcji (np. bażanty, muflony, daniele), czy to w wyniku przypadku (jenoty, piżmaki, ostatnio też szopy pracze, z owadów m.in. stonki).

Większość gatunków obecnie występujących w Polsce stanowią zwierzęta leśne strefy lasów liściastych (jak jelenie, sarny, dziki). W północno-wschodniej części Polski żyją też gatunki typowe dla strefy tajgi, a nawet tundry (np. puszczyki, łosie, zające bielaki), zaś w południowo-wschodniej także gatunki stepowe (susły, żołny i in.). Nieco odmienny od reszty kraju skład gatunkowy ma fauna obszarów górskich (Karpaty, Sudety). Poza gatunkami typowymi dla tego typu środowiska (jak kozica czy świstak) żyją tam też zwierzęta wytępione na pozostałym obszarze kraju (rysie, żbiki i niedźwiedzie). Niektóre z gatunków polskiej fauny są typowymi zwierzętami synantropijnymi (np. szczury i wróble).

Ochrona przyrody

W Polsce prowadzi się aktywne działania mające na celu ochronę przyrody. Chociaż pewne działania w zakresie ochrony przyrody można spotkać już w średniowieczu i wiekach późniejszych, to przemyślane i planowe działania oparte na naukowych podstawach podjęto na szerszą skalę dopiero w 2. połowie XX wieku. Najcenniejsze obszary chroni sieć parków narodowych i rezerwatów przyrody. Po akcesji do Unii Europejskiej w Polsce wprowadzono także sieć obszarów Natura 2000, na których chroni się elementy przyrody zagrożone w skali Europy. Poza obszarowymi formami ochrony obowiązuje prawna gatunkowa ochrona zwierząt, grzybów i roślin.

Demografia

Ludność Polski
Rok	Ludność	Rok	Ludność
1846	11 107 000	1970	32 642 000
1911	22 110 000	1978	35 061 000
1921	27 177 000	1988	37 879 000
1931	32 107 000	1990	38 183 000
1938	34 849 000	1995	38 610 000
1946	23 930 000	2000	38 654 000
1950	25 008 000	2005	38 191 000
1960	29 776 000	2010	38 200 000
Wykres liczby ludności Polski w latach 1946–2008 (w tysiącach)
Liczba ludności Polski w latach 1946–2009 (w tysiącach)

Osiedle Anny Jagiellonki w Policach

Lanckorona, wieś założona prawdopodobnie w XII wieku przez niemieckich kolonistów. Zabytkowa drewniana zabudowa ul. Piłsudskiego, niegdyś typowo polska

W okresie kształtowania się państwowości Polska obejmowała swym zasięgiem ziemie o powierzchni ponad ćwierć miliona km² z przeszło milionem mieszkańców. Za czasów Kazimierza Wielkiego obszar państwa (około 270 tys. km²) zamieszkiwało ponad 2,5 miliona osób. Unia z Litwą przyniosła radykalny przyrost demograficzny i terytorialny. Za czasów Batorego obszar państwa zbliżył się do 1 miliona km², zaś ludność w końcu XVI wieku prawdopodobnie osiągnęła 9 milionów. W chwili utraty niepodległości wielonarodowościowe państwo liczyło co najmniej 13–14 milionów mieszkańców, przy czym przez cały okres wspólnej państwowości z Litwą znaczną część ludności stanowiły osoby posługujące się innym językiem niż polski (w końcu XVIII wieku było ich ok. 60%). Po odzyskaniu niepodległości w granicach Polski znalazło się kilka milionów osób o innej niż polska narodowości, tak więc Polska przed II wojną światową była krajem wielonarodowościowym, gdzie mniejszości stanowiły powyżej 30% ludności. W okresie między 1921 a wybuchem II wojny światowej liczba ludności wzrosła z 27,2 mln do 35,2 mln Jednak zmiany granic Polski po wojnie oraz przesiedlenia sprawiły, że obecnie Polska jest krajem nieomalże jednolitym etnicznie. Wszystkie mniejszości narodowe łącznie nie przekraczają 3% ludności.

Po II wojnie światowej w Polsce zanotowano niespotykany nigdzie indziej (poza ZSRR) przyrost naturalny. W latach 50. XX wieku w Polsce przybywało ponad 500 tys. mieszkańców rocznie (tyle osób zamieszkiwało wówczas w Krakowie). Przyczyną tak dużego przyrostu naturalnego był ogromny ubytek ludności w czasie wojny (wg różnych źródeł od 6 do 10 milionów). Kolejny wyż demograficzny przyszedł z początkiem lat 70. oraz na początku lat 80. (zbliżenie się członków rodzin w czasie stanu wojennego). Od końca lat 80. przyrost naturalny drastycznie spadł, by na początku XXI wieku zejść poniżej zera. Obecnie znów notuje się nieznacznie większą liczbę urodzeń, gdyż w okres prokreacji wchodzi wyż demograficzny lat 70. Ponadto od kilku lat obserwuje się prorodzinną politykę państwa („becikowe”, ulgi podatkowe), a także kobiety, które odłożyły rodzicielstwo w latach 90. na rzecz kariery rodzą dzieci. Niemniej jednak z Polski do krajów UE wyemigrowało (wg różnych szacunków) od 500 tysięcy do ponad 2 milionów młodych ludzi, którzy pragną założyć rodziny w nowym miejscu zamieszkania. W ostatnich latach ludność Polski ustabilizowała się na poziomie 38,1 mln osób (w okresie od X 2006 do III 2009 liczba ta wahała się w wąskim przedziale 38,11-38,14 mln). Według prognoz GUS z 2010 roku, liczba ludności w Polsce w 2030 ma wynieść ok. 36,8 mln. W 2008 i 2009 roku nastąpił wzrost liczby urodzeń. W 2008 roku w Polsce urodziło się 414 tys. dzieci, a w 2009 roku 418 tys.

Przyrost naturalny jest zróżnicowany regionalnie. Przyczyniają się do tego konteksty historyczne i społeczne – np. na Górnym Śląsku występuje jedna z najwyższych w kraju dzietność na kobietę, a mimo to ludność tego województwa zmniejsza się. Spowodowane jest to znacznymi migracjami, głównie starszych osób, które w latach 70. przybyły tu do pracy w przemyśle, a teraz na emeryturze wracają w swoje rodzinne strony. Z kolei Warszawa jest najstarszym miastem w Polsce, o ujemnym przyroście naturalnym a mimo to z powodu migracji liczba ludności miasta rośnie.

Obszarami o najwyższym przyroście naturalnym pozostają Małopolska, województwa północne i wschodnie (wyjątkiem jest tutaj województwo podlaskie), a najniższy i ujemny przyrost naturalny odnotowuje się w województwach zachodnich (z wyjątkiem Wielkopolski i Pomorza Zachodniego gdzie przyrost jest dodatni) i centralnych, w szczególności w łódzkim.

Narodowości oraz grupy etniczne

Według spisu ludności z 2002 roku struktura narodowości w Polsce przedstawia się następująco:
narodowość	liczba	%
Polacy	36 658 166	95,63%
Ślązacy	173 200	0,45%
Niemcy	152 900	0,40%
Białorusini	48 700	0,13%
Ukraińcy	31 000	0,08%
Romowie	12 900	0,03%
Rosjanie	6100	0,01%
Łemkowie	5900	0,01%
Litwini	5800	0,01%
inna narodowość	471 500	1,23%
nieokreślona	774 900	2,03%

Cmentarz tatarski w Kruszynianach. Tatarzy osiedlili się w 18 wioskach na polskich ziemiach królewskich, z łaski Jana III Sobieskiego, otrzymując tytuły szlacheckie bez wymogu przejścia na katolicyzm co było niespotykane w Europie w owych czasach

Brama główna byłego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz I w Oświęcimiu

Polacy posługują się językiem polskim zaliczanym do rodziny języków słowiańskich. Dla pewnej części Polaków językiem ojczystym jest blisko z nim spokrewniony język kaszubski. Język polski jest językiem urzędowym Rzeczypospolitej, jakkolwiek prawo gwarantuje mniejszościom narodowym używanie ich własnych języków, zwłaszcza na obszarach, gdzie występują ich większe skupiska. W 21 gminach jako pomocnicze języki urzędowe stosowane są język niemiecki, język kaszubski, język litewski oraz język białoruski (tzw. gminy dwujęzyczne).

W Narodowym Spisie Powszechnym z 2002 r. ponad 96% ankietowanych zadeklarowało narodowość polską, 1,23% (471,5 tys. osób) zadeklarowało przynależność do innej narodowości, natomiast 2,03% ludności (774,9 tys. osób) nie określiło swej przynależności narodowościowej. Najbardziej liczne mniejszości narodowe i etniczne stanowią Ślązacy (173,2 tys.) Niemcy (152,9 tys.), Białorusini (48,7 tys), Ukraińcy (31,0 tys), Romowie (12,9 tys), Rosjanie (6,1 tys.), Łemkowie (5,9 tys.) i Litwini (5,8 tys.).

W Polsce nie obserwuje się masowego napływu imigrantów jak w krajach zachodnich. Niemniej jednak coraz więcej firm sprowadza pracowników zza granicy, szczególnie z Ukrainy, Białorusi oraz Dalekiego Wschodu (Chiny, Wietnam). Zajmują oni lukę na rynku pracy powstałą z powodu nasilonej w ostatnich latach emigracji zarobkowej młodych Polaków. Źródła UE wskazują, że w ciągu najbliższych lat i do Polski ściągać będą imigranci, głównie ze wschodniej Europy. Pojawiają się też, wraz z zagranicznymi firmami otwierającymi fabryki w Polsce, zagraniczni pracownicy średniego i wyższego szczebla kierowniczego wraz z rodzinami, w tym oprócz pochodzących z Europy Zachodniej i Ameryki, także z Azji: Korei Południowej i Japonii.

Statystyki demograficzne

(2010)
Liczba ludności	38 463 689
Współczynnik urbanizacji	61% (2008)
Ludność według wieku
0 – 14 lat	15,5% (mężczyzn 2 964 995; kobiet 2 802 278)
15 – 64 lat	71,6% (mężczyzn 13 713 078; kobiet 13 845 251)
ponad 64 lata	13,4% (mężczyzn 1 966 406; kobiet 3 190 911)
Średni wiek
W całej populacji	38,2 lat
Mężczyzn	36,5 lat
Kobiet	40 lat
Przyrost naturalny	-0,05%
Współczynnik urodzeń	10,04 urodzeń/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów	10,1 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji	–0,47 migrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu	1,06 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat	1,06 mężczyzn/kobiet
15 – 64 lat	0,99 mężczyzn/kobiet
powyżej 64 lat	0,62 mężczyzn/kobiet
w całej populacji	0,94 mężczyzn/kobiet
Umieralność niemowląt
W całej populacji	6,66 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej	7,38 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej	5,9 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
W całej populacji	75,85 lat
Mężczyzn	71,88 lat
Kobiet	80,06 lat
Rozrodczość	1,29 urodzeń/kobietę
Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS	0,03% (2008)
Liczba osób zakażonych HIV/AIDS	11 901 (wrzesień 2008)
Liczba zmarłych na HIV/AIDS	940 (wrzesień 2008)

Miasta Polski

Rozmieszczenie miast w Polsce

Plik:Warsaw6vb.jpg

Warszawa

Kraków

Łódź

Wrocław

Poznań

Gdańsk

Szczecin

Według danych GUS z 1 stycznia 2011, w Polsce jest 908 miast. Najmniejsze z nich (Wyśmierzyce) liczy 858 mieszkańców, największe zaś (Warszawa) jest niemal 2000 razy większe. Według danych z 2006 do największych polskich aglomeracji należą aglomeracja warszawska (2 943 625 mieszkańców), konurbacja górnośląska (2 226 300) i aglomeracja krakowska (1 449 783).

Poniższa lista przedstawia największe miasta Polski (liczące ponad 100 tys. mieszkańców w grudniu 2010):

	Miasto	Liczba mieszkańców	Województwo
1	Warszawa	1 720 398 Szablon:Wzrost	mazowieckie
2	Kraków	756 183 Szablon:Wzrost	małopolskie
3	Łódź	737 098Szablon:Spadek	łódzkie
4	Wrocław	632 996 Szablon:Wzrost	dolnośląskie
5	Poznań	551 627 Szablon:Spadek	wielkopolskie
6	Gdańsk	456 967 Szablon:Wzrost	pomorskie
7	Szczecin	405 606 Szablon:Spadek	zachodniopomorskie
8	Bydgoszcz	356 177 Szablon:Spadek	kujawsko-pomorskie
9	Lublin	348 450 Szablon:Spadek	lubelskie
10	Katowice	306 826Szablon:Spadek	śląskie
11	Białystok	295 198Szablon:Wzrost	podlaskie
12	Gdynia	247 324 Szablon:Spadek	pomorskie
13	Częstochowa	238 042 Szablon:Spadek	śląskie
14	Radom	222 496Szablon:Spadek	mazowieckie
15	Sosnowiec	217 638 Szablon:Spadek	śląskie
16	Toruń	205 312 Szablon:Spadek	kujawsko-pomorskie
17	Kielce	203 804Szablon:Spadek	świętokrzyskie
18	Gliwice	195 472 Szablon:Spadek	śląskie
19	Zabrze	186 913 Szablon:Spadek	śląskie
20	Bytom	181 617 Szablon:Spadek	śląskie
21	Rzeszów	178 227 Szablon:Wzrost	podkarpackie
22	Olsztyn	176 463 Szablon:Spadek	warmińsko-mazurskie
23	Bielsko-Biała	175 008 Szablon:Spadek	śląskie
24	Ruda Śląska	142 950 Szablon:Spadek	śląskie
25	Rybnik	141 410 Szablon:Wzrost	śląskie
26	Tychy	129 386 Szablon:Spadek	śląskie
27	Dąbrowa Górnicza	127 431Szablon:Spadek	śląskie
28	Płock	126 061 Szablon:Spadek	mazowieckie
29	Elbląg	126 049 Szablon:Spadek	warmińsko-mazurskie
30	Opole	125 710 Szablon:Spadek	opolskie
31	Gorzów Wielkopolski	125 394 Szablon:Spadek	lubuskie
32	Wałbrzych	120 197 Szablon:Spadek	dolnośląskie
33	Zielona Góra	117 699 Szablon:Wzrost	lubuskie
34	Włocławek	116 914 Szablon:Spadek	kujawsko-pomorskie
35	Tarnów	114 635 Szablon:Spadek	małopolskie
36	Chorzów	112 697 Szablon:Spadek	śląskie
37	Koszalin	107 948 Szablon:Spadek	zachodniopomorskie
38	Kalisz	106 664 Szablon:Spadek	wielkopolskie
39	Legnica	103 892 Szablon:Spadek	dolnośląskie

Wyznania religijne

Klasztor o. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie – centrum pielgrzymek w Polsce

Największą wspólnotę religijną stanowi Kościół katolicki, do którego należy około 34,21 mln wiernych. W obrządku rzymskokatolickim ochrzczonych jest 34 mln mieszkańców Polski, co stanowi około 89% populacji. Kościół greckokatolicki liczy 53 tys. wiernych, Kościół ormiańskokatolicki 5 tys., Kościół neounicki 195 osób. Z tradycji katolickiej wywodzi się starokatolicyzm, do którego należy 45 tys. wiernych (Kościół Starokatolicki Mariawitów – 23,7 tys. wiernych, Kościół Polskokatolicki – 19 tys. wiernych, Kościół Katolicki Mariawitów – 2 tys. wiernych, Kościół Starokatolicki w RP – 475 wiernych, Polski Narodowy Katolicki Kościół – 450 wiernych, Reformowany Kościół Katolicki – 90 wiernych). Obok starokatolików działalność prowadzą grupy tradycjonalistów katolickich: lefebrystów i sedewakantystów.

Wspólnoty tradycji prawosławnej liczą ponad pół miliona wiernych (Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – 506,8 tys., Wschodni Kościół Staroobrzędowców w RP – 440 osób, Apostolski Kościół Ormiański – ok. 100 osób). W Polsce mieszkają także przedstawiciele Kościoła koptyjskiego.

Do protestantyzmu przyznaje się ponad 150 tysięcy wiernych: Kościół Ewangelicko-Augsburski – 80 tys., Kościół Zielonoświątkowy – 23 tys., Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 9,5 tys., Kościół Chrześcijan Baptystów – 6,5 tys., Wspólnota Kościołów Chrystusowych w RP – 6 tys., Kościół Nowoapostolski w Polsce – 5 tys., Kościół Ewangelicko-Metodystyczny – 4,5 tys., Kościół Ewangelicko-Reformowany – 3,5 tys., Kościół Boży w Chrystusie – 3,5 tys., Kościół Wolnych Chrześcijan – 3 tys., Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa – 2,5 tys., Kościół Chrystusowy w Polsce – 2,4 tys., oraz Kościół Ewangelicznych Chrześcijan – 2,3 tys..

Wyznania restoracjonistyczne obejmują: Związek Wyznania Świadków Jehowy (126,5 tys. wiernych), Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego – 2,2 tys., Świecki Ruch Misyjny "Epifania" – 1,7 tys. wiernych oraz Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (Mormoni) – 1,3 tys. wiernych.

Inne grupy wyznaniowe liczą łącznie ok. 150 tysięcy członków, a największe z nich to Muzułmański Związek Religijny – 5 tys. wiernych, Chrześcijański Kościół Głosicieli Dobrej Nowiny – 5 tys. wiernych. Kilka prawnie zarejestrowanych w MSWiA związków wyznaniowych (jak Rodzimy Kościół Polski lub Rodzima Wiara) ma natomiast źródła w etnicznych, przedchrześcijańskich wierzeniach Słowian. Grupy praktykujących buddystów powstają w Polsce od lat 70. XX wieku, wiele z nich zrzesza obecnie Polska Unia Buddyjska. W roku 1990 zarejestrowano hinduistyczne Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny. Działają także grupy zwolenników masonerii, antropozofii i teozofii.

Największe w Polsce międzywyznaniowe organizacje chrześcijańskie to: Polska Rada Ekumeniczna zrzeszająca kościoły protestanckie, starokatolickie i prawosławne oraz Alians Ewangeliczny zrzeszający kościoły, zbory i organizacje związane z ewangelikalnym protestantyzmem.

Według badań CBOS z 2007, 55% Polaków w sprawach wiary stosuje się do zaleceń Kościoła, 39% wierzy na swój sposób, a 6% deklaruje się jako niewierzący, niezdecydowani lub obojętni religijnie.

W Polsce praktykuje około 45% wszystkich wierzących i jest to po Malcie najwyższy wskaźnik w Europie, przy czym w latach osiemdziesiątych praktykowało około 60%. Po kilkuletnim wzroście liczby praktykujących, w 2007 nastąpił spadek (z 45,8% w 2006 do 44,2%). Według Rocznika Statystycznego w 2008 roku nastąpił kolejny spadek uczestnictwa w niedzielnych nabożeństwach (z 44,2% do 40,4%). Lecz w 2009 roku minimalnie wzrosła frekwencja w nabożeństwach niedzielnych do 41,5%, oraz liczba przystępujących do komunii św..

Najbardziej zurbanizowane diecezje rzymskokatolickie są najmniej religijne. W Warszawie, Szczecinie i Łodzi do kościoła uczęszcza regularnie niecałe 20% społeczeństwa; najmniej religijnymi diecezjami są diecezja szczecińsko-kamieńska (26,8%), diecezja łódzka (26,9%) i diecezja koszalińsko-kołobrzeska (27,4%), a najbardziej religijnymi są diecezje południowo-wschodnie: diecezja tarnowska (67,8%), diecezja rzeszowska (63,1%) i diecezja przemyska (59%).

Za członków poszczególnych Kościołów i związków religijnych przyjmuje się zazwyczaj osoby, które w stosunek członkostwa weszły (np. poddane obrzędowi chrztu), nawet jeżeli w okresie późniejszym z niego wystąpiły. Wiarygodne dane statystyczne nie mogą więc zostać sporządzone wyłącznie na podstawie oficjalnej dokumentacji Kościoła. Sprawia to, na przykład, że liczba Polaków bez wyznania prawdopodobnie jest znacznie zaniżona, a wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego – znacznie zawyżona.

Polacy na świecie

Fryderyk Chopin

Jan Paweł II, pierwszy Polak wybrany na papieża

Oprócz populacji krajowej, jest to szeroko rozumiana Polonia, oraz rdzenni mieszkańcy terytoriów niegdyś w Rzeczypospolitej Polskiej lub obocznych, znajdującymi się dziś poza granicami kraju. Polacy żyją w dużych liczbach na Litwie, Czechach, Białorusi, Ukrainie, w Rosji (tamże są m.in. historycznie rozproszeni po Syberii, z koncentracją w Jakucji), w Kazachstanie (także dzięki rosyjskim zesłaniom), Gruzji (podobnie), Niemczech, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii, większości krajów Europy Zachodniej i Skandynawii (Polacy są najliczniejszą grupą obcokrajowców na Islandii), w Ameryce Południowej, szczególnie w Brazylii.

Polacy i Polska występują i utrwaleni geograficznie są nawet pojedynczo: anonimowy majtek na polinezyjskiej wyspie (na jego cześć została nazwana wieś o nazwie Poland na atolu Kiritimati), czy pamiętnie w infrastrukturze całych państw, jako kolejowy budowniczy w Andach Peru i Ekwadoru: inżynier Ernest Malinowski. W tym kontekście, kojarzą się prace podróżnika i antropologa Bronisława Malinowskiego na pacyficznych wyspach Melanezji, które później zaowocowały jego teoretycznymi osiągnięciami, m.in. podłożem brytyjskiej antropologii społecznej.

Polacy, legioniści, jako pacyfikujący okupanci napoleońscy, tłumiący w 1801 powstanie murzyńskich niewolników, pozostawili po sobie ślad we wioskach na karaibskiej wyspie Haiti. Podobnie było kilka lat później w Hiszpanii, gdzie jako najeźdźcy, podczas krwawej pacyfikacji Hiszpanii, znaczący udział miała Legia Nadwiślańska.

Niewątpliwie najszerzej znanym Polakiem jest papież Jan Paweł II, który jako pierwszy papież wybrany spoza Włoch od prawie 500 lat, oraz działacz na rzecz człowieka, pojednania międzywyznaniowego oraz rzeczywiście wolnej Polski zaskarbił sobie poważanie w skali światowej, niezależnie od należnej mu w oczach katolików świątobliwości papieskiej.

Inni Polacy znani na świecie to wybitni naukowcy i matematycy: np. fizyk i matematyk Stanisław Ulam, współkonstruktor bomby atomowej z Los Alamos i twórca iteratywnej metody obliczeniowej Monte Carlo, czy fizyk i chemik Maria Skłodowska-Curie, pracująca nad uzyskaniem i zastosowaniem radioaktywności ze swoim francuskim mężem fizykiem-chemikiem Pierre'em Curie w Paryżu, czy polski i rosyjski astronom Marian Kowalski, klasyfikujący ruch własny tysięcy gwiazd.

Są to równie wybitni architekci: Wacław Zalewski, twórca liniowo-prętowego zawieszenia dachu Supersamu czy Spodka, profesor emeritus Massachusetts Institute of Technology, czy Maciej Nowicki z żoną Stanisławą, nagradzani przedwojenni rysownicy polskiego plakatu; on: twórca parabolicznej architektury wielkich hal (Paraboleum w Raleigh), niedoszły, zmarły w katastrofie lotniczej projektant miasta Czandigarh, ona: profesor emeritus University of Pennsylvania.

Są to sportowcy: uczący i rozwijający sport w Niemczech mistrz olimpijski z Moskwy w skoku o tyczce Władysław Kozakiewicz, liczni historyczni i aktualni piłkarze, w tym światowej klasy francuski Raymond Kopaszewski, śląscy i polsko-niemieccy Ernest Wilimowski oraz Lukas Podolski.

Są to także artyści: długo stale pracująca i przebywająca za granicą rzeźbiarka Magdalena Abakanowicz, wokalistki jazzowe Urszula Dudziak i Grażyna Auguścik oraz piosenkarka Violetta Villas, która w latach 60. XX wieku zyskała popularność międzynarodową, głównie w USA, gdzie była pierwszą gwiazdą Casino de Paris w Las Vegas; filmowcy: reżyser Roman Polański, polska reżyser Agnieszka Holland i aktorka kina niemego Pola Negri; aktorka teatralna Helena Modrzejewska, podróżnicy: carski zesłaniec i geograf Jan Czerski, badacz Australii Paweł Edmund Strzelecki, botanik Tomasz Augustynowicz, współczesny polarnik Marek Kamiński; lekarze i działacze społeczni: w międzywojennej Czechosłowacji Jan Buzek, w Polsce jeszcze pod zaborem i w Niemczech Róża Luksemburg.

Zwłaszcza w XXI wieku do światowej czołówki modelek weszły Polki, m.in. Joanna Krupa, Anja Rubik, Kasia Struss oraz Magdalena Frackowiak.

Polacy na świecie to również rzesze anonimowo pracujących dorobkowo, ostatnimi laty szczególnie w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Szwecji, Włoszech, Hiszpanii, Nowej Zelandii. Przez wiele dekad, Polacy emigrowali przeważnie do Stanów Zjednoczonych, Kanady, oraz Australii. W dużej mierze są zasymilowani tamże, nadając w odczuwalnej mierze polskość miejscowej mozaice społecznościowej, podobnie jak kiedyś Polska była mozaiką ludów.

Gospodarka

Rok	Wzrost PKB	Rok	Wzrost PKB	Rok	Wzrost PKB
1992	1,5%	2001	1,0%	2010	3,8%
1993	3,8%	2002	1,4%
1994	5,2%	2003	3,8%
1995	7,0%	2004	5,3%
1996	6,0%	2005	3,5%
1997	6,8%	2006	6,2%
1998	4,8%	2007	6,7%
1999	4,1%	2008	4,9%
2000	4,0%	2009	1,8%

Charakterystyka polskiej gospodarki

Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie – największa giełda w Europie Środkowo-Wschodniej

Pod względem wielkości PKB, Polska jest szóstą gospodarką Unii Europejskiej i 21. gospodarką świata (w 2009).

Produkt krajowy na głowę mieszkańca wynosił według obliczeń MFW w 2009 nominalnie 11 288 dolarów, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 18 072 dolarów i wyniósł 61% średniej unijnej. Tempo wzrostu gospodarczego stawia Polskę wśród najszybciej rozwijających się krajów Europy – w 2009 PKB wzrósł o 1,7%, co było jedynym dodatnim wynikiem w UE (średnia –4,1%). Wzrost PKB per capita w Polsce w latach 1992–2002 należał według OECD do najwyższych na świecie i wyniósł 216% z poziomu 4994 dolarów w 1992 do 10 800 dolarów w 2002 według parytetu siły nabywczej. Sektor usług odpowiada za wytworzenie 67,3% całego PKB, przemysł 28,1%, rolnictowo 4,6%.

Inflacja w 2004 wyniosła 3,5%, w 2005 2,1%, w 2006 1,0%, w 2007 2,5%, w 2008 4,2%, w 2009 3,5%.

Polska uznawana jest przez ONZ za kraj bardzo wysoko rozwinięty ze względu na wskaźnik rozwoju społecznego (HDI), który bierze pod uwagę takie czynniki jak długość życia, średnią długość edukacji odbytej przez 25-latków i oczekiwany czas edukacji dzieci w wieku szkolnym, jak również PKB per capita po zmierzeniu parytetem siły nabywczej. Wskaźnik HDI wynosił w 2010 r. 0,795, dając Polsce 41. miejsce na świecie na 169 uwzględnionych państw, między Portugalią a Barbadosem. Polska zadłużona jest na około 50% PKB, jest to poziom niższy od średniej UE, która wynosi 73%.

Polska gospodarka jest gospodarką mieszaną. Sektor państwowy wytwarza obecnie około 25% PKB (w rękach państwowych pozostaje PKP, KGHM, część akcji PKN Orlen, PGNiG i wielu mniejszych przedsiębiorstw) i jest to poziom porównywalny do takich krajów, jak Francja czy Norwegia. Inwestycje zagraniczne w latach 1990–2006 wyniosły ponad 87 mld dolarów.

W 2008 w Polsce wydobyto 84,28 mln t węgla kamiennego, wyprodukowano: 9,73 mln t stali surowej; 154,36 TWh energii elektrycznej, oddano do użytku 165,2 tys. nowych mieszkań.

Głównym partnerem handlowym Polski są kraje Unii Europejskiej i Rosja: na Niemcy przypada ponad 35% polskiego eksportu i importu. Polska ma ujemny bilans w handlu zagranicznym.

Zatrudnienie

Stopa bezrobocia wg powiatów – 31 sierpnia 2009

Stopa bezrobocia 01.2002 – 08.2009 w ujęciu miesięcznym, w miesiącach zimowych następuje sezonowy skok bezrobocia

Struktura zatrudnienia w polskiej gospodarce odbiega od europejskich standardów, gdyż 13% ludności pracuje w rolnictwie, podczas gdy średnia UE to 5%, w sektorze usług pracuje 57% ludności (średnia UE to 68%), w przemyśle pracuje 30% ludności (średnia UE to 26%). W Polsce 59% społeczeństwa w wieku produkcyjnym jest zatrudniona, podczas gdy średnia UE to 64%. Według OECD w 2009 r. Polacy byli trzecim najdłużej pracującym narodem na świecie po Grekach i Węgrach – przeciętna roczna liczba przepracowanych godzin na 1 pracownika wyniosła 1966.

W związku z lepszą mechanizacją pracy wzrosła także wydajność pracy w Polsce. Polska ma także jeden z najniższych w Europie współczynników przynależności do związków zawodowych, wynoszący 14% z przewagą w sektorze państwowym, w Irlandii wynosi on 45%, a w Szwecji 80%.

Minimalne wynagrodzenie brutto w 2009 roku: 1276 zł.

Bezrobocie na koniec 2009 wyniosło 11,9%. Od początku 2004 do końca 2008 następował systematyczny spadek bezrobocia. Na koniec 2004 wynosiło ono 19%; w 2005 – 17,6%, w 2006 14,8%, w 2007 – 11,2%, w 2008 – 9,5%. Według Eurostat bezrobocie wynosi 8,2%, a według GUS 10,6%.

Handel zagraniczny

Eksport

Eksport w 2009 był szacowany na 136 mld dolarów i dał 27. miejsce w świecie za Brazylią i przed Szwecją.

Największą cześć polskiego eksportu stanowią maszyny i urządzenia transportowe, w tym samochody (41,4% dochodów z eksportu), towary przemysłowe (21,8%) i produkty przemysłu chemicznego (13%). Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem eksportu są Niemcy (23% obrotu), Francja (6%) i Włochy (6%).

Import

Import w 2009 szacowany był na 149 mld dolarów i dał 23. miejsce na świecie za Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi i przed Austrią.

Importuje się przede wszystkim maszyny i urządzenia transportowe (35,5% wydatków związanych z importem), towary przemysłowe (18,7%) i paliwa mineralne, w tym gaz ziemny (11,2%). Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem importu są Niemcy (23% obrotu), Rosja (10%) i Chiny (8%).

Bilans handlowy

Bilans handlowy był w 2009 ujemny, deficyt obrotów towarowych wyniósł ponad 12,8 mld dolarów.

Polskie przedsiębiorstwa

W 2008, cztery polskie przedsiębiorstwa – PKN Orlen, PKO Bank Polski, Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo i KGHM Polska Miedź – zostały umieszczone na dorocznej liście dwóch tysięcy największych i najprężniejszych spółek giełdowych na świecie magazynu Forbes. Większość polskiego PKB wytwarzają jednak małe i średnie przedsiębiorstwa.

Polska w rankingach

• Wskaźnik Jakości Życia 2007 (Quality of Life Index): 43 miejsce na 195 razem z Kostaryką, za Litwą i Islandią, tuż przed RPA i Rumunią;

• Wskaźnik Wolności Gospodarczej 2010 (Index of Economic Freedom, Heritage Foundation i „The Wall Street Journal”): Polska została zakwalifikowana do grupy państw o „umiarkowanej wolności gospodarczej” i zajęła 71. miejsce na 179 państw;
• Globalny raport konkurencyjności

• 39. miejsce w rankingu 139 państw, Światowe Forum Ekonomiczne 2010;
• 44. miejsce w rankingu 57 gospodarek (państw i regionów), IMD International 2010;

• Wskaźnik Percepcji Korupcji 2009 (Corruption Perceptions Index 2009, Transparency International): 49 miejsce razem z Bhutanem i Jordanią na 180 krajów;

• World Investment Report 2011, (Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju – UNCTAD): Polska szóstym najbardziej atrakcyjnym do inwestowania krajem świata. Kraków został natomiast uznany za najbardziej perspektywiczne miasto dla działalności innowacyjnej na świecie.

• Wskaźnik Zaufania Inwestorów Zagranicznych 2010 (Foreign Direct Investment Confidence Index wg firmy konsultingowej A.T. Kearney): 6. miejsce;

• Wskaźnik Globalizacji, obrazujący stopień integracji państw i społeczeństw ze światem (Globalization Index 2007, A.T. Kearney i Foreign Policy Magazine): 41 miejsce na 72 badane kraje;

• Światowy Wskaźnik Rozwoju Handlu Detalicznego, określający perspektywy rozwoju handlu (Global Retail Development Index, A.T. Kearney), Polska zajmuje 27. miejsce na świecie, za Meksykiem, tuż przed Indonezją.

Dozwolone prędkości na polskich drogach

Infrastruktura i transport

Transport samochodowy

Transport samochodowy odgrywa w Polsce duże znaczenie, ponieważ ponad 85% ładunków przewożonych jest ciężarówkami. Oprócz tego przez Polskę porusza się wiele pojazdów w ruchu tranzytowym między Europą Zachodnią i Południową oraz krajami wschodniej części kontynentu – Estonią, Białorusią, Litwą, Łotwą, Rosją, Ukrainą i innymi państwami.

Do 2006 w Polsce było 381 tys. km dróg, w tym 253 tys. km dróg o nawierzchni twardej i 127 tys. km o nawierzchni gruntowej.

Zmiany w sieci dróg publicznych i w ich obciążeniu

Wyszczególnienie	1990	1995	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2007
Drogi publiczne o twardej nawierzchni (w tys. km):	218,4	237,1	249,8	248,3	250,3	248,8	252,3	253,7	258,9
Autostrady (w km):	212	246	358	337	405	405	552	552	663
Liczba zarejestrowanych samochodów (tys. szt.):	9 041	11 186	14 106	14 724	15 525	15 899	16 701	16 815	19 035
Liczba zarejestrowanych samochodów ciężarowych (tys. szt.):	1045	1354	1879	1979	2163	2313	2392	2304	2345

Transport kolejowy

Sieć IC i EC w Polsce

Największą firmą zajmującą się przewozami kolejowymi jest grupa PKP S.A., w skład której wchodzi wiele spółek m.in.:

• PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. – odpowiedzialna za infrastrukturę,
• PKP Cargo S.A. – odpowiedzialna za przewóz towarów,
• PKP Intercity Sp. z o.o. – obsługująca połączenia „kwalifikowane”, tj. pociągi EC, IC, EIC oraz pasażerski ruch międzyregionalny dotowany z budżetu państwa (TLK)).

Z grupy PKP S.A. wydzielono i przekazano samorządom województw spółkę Przewozy Regionalne Sp. z o.o., obsługującą głównie pasażerski ruch regionalny i w mniejszym stopniu ruch międzyregionalny. Przewozy Regionalne są aktualnie największym przewoźnikiem pasażerskim w kraju.

W województwie mazowieckim pasażerski ruch regionalny realizują Koleje Mazowieckie, Warszawska Kolej Dojazdowa i warszawska Szybka Kolej Miejska. W przeciwieństwie do spółek grupy PKP, są one własnością samorządów.

W Trójmieście i Warszawie istnieją koleje aglomeracyjne poruszające się po torach PLK (SKM).

Istnieje także wielu przewoźników nie powiązanych z grupą PKP (w tym wielu prywatnych), obsługujących głównie transport towarowy. Kilku przewoźników posiada także licencję na przewóz osób.

Zdecydowana większość infrastruktury kolejowej w Polsce znajduje się pod zarządem PLK S.A. Za dostęp do niej pobierane są od poszczególnych przewoźników opłaty.

Łączna długość linii kolejowych wynosi 20 665 km.

Transport lotniczy

Porty lotnicze w Polsce i liczba pasażerów odprawionych w 2010

Cywilny transport lotniczy w Polsce zapoczątkowany został w 1919 r. pierwszym przelotem z pasażerami na trasie z Poznania do Warszawy. W 1923 r. uruchomiono regularne linie lotnicze z Warszawy do Gdańska i Lwowa, a w 1929 r. powstało przedsiębiorstwo Polskie Linie Lotnicze LOT.

Polskie linie lotnicze to PLL LOT, EuroLOT, Jet Air i White Eagle Aviation.

Cywilne lotniska komunikacyjne użytku publicznego (posiadające betonowy pas startowy), według ilości operacji lotniczych, to: Warszawa (Okęcie), Kraków (Balice), Wrocław (Strachowice), Katowice (Pyrzowice), Gdańsk (Rębiechowo), Poznań (Ławica), Łódź (im. Władysława Reymonta), Rzeszów (Jasionka), Szczecin (Goleniów), Bydgoszcz (Szwederowo), Zielona Góra (Babimost), Nowy Dwór Mazowiecki (Modlin) (od 2012 roku). Oprócz nich istnieje wiele innych lotnisk należących do aeroklubów.

Sieć połączeń lotniczych między polskimi miastami nie jest rozbudowana; większość połączeń nadal odbywa się za pośrednictwem portu Okęcie.

Transport wodny

Żegluga morska, przybrzeżna i śródlądowa jest w Polsce stosunkowo dobrze rozwinięta. Korzystne warunki przyrodnicze i dostęp do wielu zbiorników wodnych (Morze Bałtyckie, żeglowne rzeki Wisła, Odra, Warta i Noteć, Zalew Szczeciński, Zalew Wiślany i in.) umożliwiają dalszy rozwój żeglugi i żeglarstwa.

Główne porty morskie to port Gdańsk, port Szczecin, port Gdynia, port Świnoujście, port Police i port Kołobrzeg.

W Polsce utrzymywane są połączenia promowe między Świnoujściem a Ystad, Trelleborgiem, Kopenhagą oraz między Kołobrzegiem a Nexø, między Gdańskiem a Nynäshamn (Szwecja) i między Gdynią a Karlskroną. Dodatkowo latem istnieje połączenie promowe między Świnoujściem a Rønne.

Transport miejski

Transport miejski w Polsce składa się głównie z autobusów i tramwajów. W Warszawie funkcjonuje jedna linia metra, a druga linia jest w trakcie realizacji. Szybki tramwaj funkcjonuje w Poznaniu (Poznański Szybki Tramwaj); podobne torowiska są w budowie w Krakowie (Krakowski Szybki Tramwaj), w Szczecinie (Szczeciński Szybki Tramwaj), we Wrocławiu (Tramwaj Plus) oraz w Łodzi (Łódzki Tramwaj Regionalny – część najdłuższej w Europie linii tramwajowej). Ponadto w Lublinie, Gdyni i Tychach jeżdżą trolejbusy.

Telekomunikacja

• liczba aktywnych telefonów komórkowych: 44,09 mln (GUS, grudzień 2008)
• liczba telefonów stacjonarnych: 8,2 mln (GUS, listopad 2009), było 12,3 mln (GUS, styczeń 2006).

Edukacja i nauka

Uniwersytet Jagielloński – Collegium Maius

Edukacja w szkołach publicznych w Polsce jest bezpłatna. Płatne są jedynie studia wyższe niestacjonarne. W roku akademickim 2008/2009 istniało 458 uczelni publicznych i niepublicznych, na których kształciło się 1,9 mln osób. Na uczelniach wyższych pracowało 98 tys. pracowników naukowych. Wydatki publiczne na szkolnictwo wyższe ze źródeł publicznych i prywatnych stanowiły w 2005 roku 1,6% PKB. Dla porównania we Włoszech wynosiły one 0,9%, w Niemczech 1,1%, a w Danii 1,7% PKB.. Całkowite wydatki na edukacje w 2005 roku osiągnęły 5,5% PKB.

W Polsce powstała jedna z najstarszych uczelni w Europie, Akademia Krakowska. Po kilku wojnach w XVII w. i na początku XVIII, polska nauka znajdowała się w stagnacji, do czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Powołano wówczas Komisję Edukacji Narodowej, pierwsze ministerstwo edukacji na świecie. W tym czasie odradzało się także polskie piśmiennictwo, przemysł i handel. Dalszy rozwój został stłumiony przez państwa ościenne w wyniku rozbiorów Polski. W XIX i XX wieku wielu Polskich naukowców pracowało za granicą. Jednym z nich była Maria Skłodowska-Curie, fizyk i chemik żyjąca we Francji. W pierwszej połowie XX wieku Polska była rozwijącym się centrum matematycznym. Polscy matematycy tworzyli Lwowską Szkołę Matematyki oraz Warszawską Szkołę Matematyki. Jednym z efektów ich prac było rozszyfrowanie kodu Enigmy w 1932 roku.

W rankingu 500 najlepszych uniwersytetów świata ARWA 2009, z Polski zakwalifikowały się dwa: Uniwersytet Jagielloński oraz Uniwersytet Warszawski, obydwa w czwartej setce.

Opieka zdrowotna

Zgodnie z artykułem 68 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, każdy obywatel Polski ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa.

Architektura i sztuki piękne

Plac Zamkowy w Warszawie z Kolumną Zygmunta i Zamkiem Królewskim, w głebi zabudowa Starego Miasta z Archikatedrą św. Jana i kościołem św. Marcina

Geneza sztuki Polski sięga pradziejów (neolit). Po chrzcie Polski w 966 r. Polska wchodzi w obszar kultury łacińskiej i powstają pierwsze dzieła sztuki przedromańskiej i romańskiej. Ze względu na zmiany terytorialne trwająca od połowy XIII-do II połowy XVI wieku sztuka gotycka rozwija się nierównomiernie. Od XV wieku zauważa się relacje z kulturami wschodnimi. Od początku XVI stulecia zauważa się zainteresowanie włoskim renesansem, a stulecie później barokiem, który trwa do lat 60. XVIII w. Od XIX wieku w dobie zaborów wzrasta rola artystów pochodzenia krajowego, zarówno okresie Oświecenia, romantyzmu, pozytywizmu i modernizmu. W dwudziestoleciu międzywojennym upowszechniły się m.in. tendencje awangardowe i idea stylu narodowego. Po ostatniej wojnie większość zniszczonych dzieł odbudowano i zrekonstruowano.

Średniowiecze

Romański kościół św. Andrzeja w Krakowie

Po chrystianizacji kraju rozpowszechnia się na terenie całej Polski sztuka przedromańska a następnie od początku XII w. romańska która trwa do połowy XIII stulecia. Przykładem sztuki przedromańskiej są relikty katedr w Gnieźnie, Poznaniu i Krakowie, palatia i kaplice centralne m.in. na Ostrowie Lednickim. Cennym dziełem rzemiosła artystycznego są wyroby złotnicze czego przykładem jest czara włocławska. Najstarsze manuskrypty są dziełami importowanymi, m.in. Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmerański i Ewangeliarz Kruszwicki. Przykładami architektury dojrzałego romanizmu są fragmenty katedry krakowskiej zwanej hermanowską z kryptą św. Leonarda, pobliski kościół św. Andrzeja oraz kolegiaty w Tumie i Kruszwicy. Rozwinęła się rzeźba architektoniczna m.in. w Strzelnie (zespół tympanonów fundacyjnych, kolumn z figuralnymi przedstawieniami cnót i przywar), zespół portali i tympanonów z opactwa na Ołbinie. Malarstwo książkowe XII-wieku egzemplifikuje m.in. Biblia Czerwińska. Rzadkim przykładem plastyki jest rytowana posadzka z Wiślicy. Wysoki poziom prezentuje metaloplastyka, w tym wyroby złotnicze (kielichy i pateny z Trzemeszna, Gniezna, Płocka i Kalisza) oraz z brązu (Drzwi Gnieźnieńskie i Drzwi Płockie). Z XIII stulecia pochodzą najstarsze insygnia władzy takie jak Szczerbiec miecz sprawiedliwości a następnie koronacyjny królów Polski. Znajdujący się w skarbcu katedry krakowskiej krzyż jest wykonany w XV w. ze starszych o dwa stulecia diademów książęcych. Na szeroką skalę rozwija się sztuka i architektura cysterska (klasztory w Sulejowie, Wąchocku i Koprzywnicy) oraz zakonów mendykanckich (kościół św. Jakuba w Sandomierzu).

Gotycki kościół św. Jakuba w Toruniu

Sztukę gotycka na ziemiach polskich cechuje w pewnym sensie brak spójności chronologicznej jak artystycznej, podyktowane było konsekwencjami rozbicia dzielnicowego i niezależności od Królestwa Polskiego Śląska i Pomorza, gdzie gotyk pojawił się najwcześniej. W architekturze dominuje recepcja gotyku redukcyjnego i północnego gotyku ceglanego. Rzadko budowano w całości z kamienia, tenże materiał służył często wyłącznie do dekoracji rzeźbiarskiej. Na wielką skalę rozwija się budownictwo sakralne. Przykładami są kościoły na wrocławskim Ostrowie Tumskim (katedra i kolegiata św. Krzyża) kościoły NMP i św. Katarzyny w Krakowie, NMP, św. Katarzyny i św. Trójcy w Gdańsku, kościół św. Jakuba w Toruniu, katedra w Pelplinie, kolegiata w Wiślicy, ponadto kościoły w Olkuszu, Gosławicach, Kamionnej, Starym Bielsku i wiele innych. Na szeroką skalę wznosi się we wszystkich regionach Polski zamki. Prym wiedzie architektura krzyżacka w Prusach, na Pomorzu i w Warmii (zamki w Malborku, Lidzbarku Warmińskim). Przykładami z innych ziem są zamki w Niedzicy Czersku, Dębnie itp. Architekturę municypalną reprezentuje ratusz we Wrocławiu, zaś mieszkalną zespół kamienic w Toruniu, Krakowie i Stargardzie Szczecińskim. Wiele miast zachowało w różnym stopniu obwarowania z bramami i basztami, m.in. w Szydłowie, Paczkowie, Stargardzie Szczecińskim z Bramą Młyńską, Krakowie z Barbakanem i Bramą Floriańską.

Wit Stwosz, Zesłanie Ducha Świętego, fragment Ołtarza Mariackiego

Wraz z architekturą występują dzieła rzeźby architektonicznej (portale, wsporniki, zworniki sklepień itp.). Do najcenniejszych przykładów zalicza się dekorację zamku malborskiego, kościoła Mariackiego i pobliskiego pałacu przy rynku krakowskim czy kościoła w Strzegomiu. Dziełami rzeźby sepulkralnej są nagrobki Piastów Ślaskich we Wrocławiu, Opolu, Krzeszowie, Henrykowie, Lwówku Śląskim oraz królów Polski w katedrze wawelskiej. Świadectwem XIV-wiecznej mistyki są Pietà z Lubiąża, krucyfiksy z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu, katedry w Kamieniu Pomorskim czy fary w Wągrowcu, figurki jasełkowe klasztoru Klarysek w Krakowie. Powstają liczne figury Madonny z Dzieciątkiem (m.in. zespół wrocławskich Madonn na Lwach, Madonna z klasztoru Karmelitek w Krakowie). Styl piękny egzemplifikują Piękna Madonna z Wrocławia, Madonna z Krużlowej, wrocławski relikwiarz św. Doroty. Coraz częściej wykonuje się retabula ołtarzowe, najcenniejszymi przykładami są m.in. Ołtarz Mariacki w Krakowie dłuta Wita Stwosza, poliptyk w kościele Świętych Stanisława i Wacława w Świdnicy, Tryptyk z Pławna.

Opłakiwanie z Chomranic, ok. 1450 r. Muzeum Diecezjalne w Tarnowie

Malarstwo gotyckie na ziemiach polskich dzieli się na ścienne (polichromie w Małujowicach, Sielęcinie, kościele św. Jana w Gnieźnie, kapitularza klasztoru w Lądzie, ruskie malowidła m.in. w kaplicy zamku lubelskiego), witrażowe (Toruń, Chełmno, Włocławek, Kraków) książkowe (Legenda Świętej Jadwigi) i tablicowe. Przykładami są Święta Anna Samotrzecia ze Strzegomia, Opłakiwanie z Chomranic Epitafium Wierzbięty z Branic krakowskie poliptyki Dominikański i Augustiański, dzieła Jana Wielkiego, Poliptyk Jana Jałmużnika ponadto m.in. wrocławski Ołtarz Świętej Barbary, ołtarz z Legendą Świętej Jadwigi, dzieła malarstwa gdańskiego jak Dyptyk Winterfeldów, Duży i Mały Ołtarz Ferberów, Ołtarz Jerozolimski i wiele innych.

Wśród dzieł rzemiosła artystycznego wyróżniają się dzieła złotnicze fundacji Kazimierza Wielkiego, drewniane stalle w Toruniu, Pelplinie i Gdańsku, monstrancje ze Staniatek, Wieliczki, wyroby Marcina Marcińca, w tym relikwiarz św. Stanisława i berło Akademii Krakowskiej.

Nowożytność

Rynek Wielki w Zamościu z ratuszem

Za panowanie Jagiellonów Polska przeżywa „złoty wiek”. Ostatni władcy tej dynastii Zygmunt I Stary i Zygmunt II August rozpowszechniają w Polsce idee humanistycznego renesansu. Gruntownie został przebudowany Zamek Królewski na Wawelu, który otrzymał bogaty wystrój wnętrz z m.in. arrasami, malowane fryzami i dekoracją stropów (głowy wawelskie). Przy katedrze krakowskiej wzniesiono kaplicę Zygmuntowską. Zmieniła się częściowo zabudowa mieszkalna m.in. przy ul. Kanoniczej. Renesans upowszechnił się także na terenie Małopolski (dwór obronny w Szymbarku, pałac w Książu Wielkim) i Wielkopolski (Ratusz w Poznaniu). Przykładem renesansowego „miasta idealnego” jest Zamość. Powstają kamienice z podcieniami i attykami (Kazimierz Dolny). Formy renesansowe w miejszym stopniu są powszechne na Śląsku (zamek w Brzegu) i Pomorzu (Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie). W renesansowej rzeźbie zdominowały dzieła sepulkralnej (nagrobki Jana Michałowicza z Urzędowa). Powstają także retabula ołtarzowe (m.in. ołtarza głównego katedry krakowskiej, obecnie w kolegiacie w Bodzentynie). W malarstwie książkowym utrwaliły się formy gotyckie (Kodeks Baltazara Behema, dzieła Stanisława Samostrzelnika), zaś w malarstwie sztalugowym zdominował portret (twórczość Marcina Kobera). Intensywnie rozwinęło się rzemiosło artystyczne – dzieła snycerskie, płatnerskie, złotnicze czego przykładem jest srebrny kur Bractwa Kurkowego.

Od II połowy XVI stulecia powszechny staje się manieryzm, przede wszystkim na Śląsku i Pomorzu, gdzie przejmowano formy charakterystyczne dla architektury Niderlandów. Przykładami są zabytki w Gdańsku takie jak Wielka Zbrojownia, Brama Zielona, Złota Kamienica, Lwi Zamek. Exemplum gratia wrocławskiego manieryzmu jest kamienica Pod Gryfami przy Rynku. Innymi dziełami architektury śląskiego manieryzmu są ratusz w Głogówku oraz dom Wagi Miejskiej w Nysie. Świadectwem sztuki reformacji są ambony w tym kazalnica w kościele św. Marii Magdaleny. W Małopolsce niderlandzki manieryzm egzemplifikuje ołtarz główny fary w Bieczu, na Rusi zaś kościół Bernardynów we Lwowie. Włoską odmianę manieryzmu reprezentują dzieła rzeźbiarskie Santi Gucciego. Przykładami architektury Małopolski i Rusi są zamek Krzyżtopór, zamek w Krasiczynie, cerkiew Wołoska we Lwowie itp.

Pałac Jana III Sobieskiego w Wilanowie

Barok w Polsce sięga poczatku XVII stulecia, jego wczesna faza jest ściśle związana z kontrreformacją i panowaniem Wazów. Wzrosła potęga i autorytet duchowieństwa, w miejsce humanizmu lansowano myśli o przemijalności i kruchości ludzkiego życia. Nowym centrum artystycznym staje się nowa stolica, Warszawa gdzie przed zamkiem Królewskim postawiono kolumnę oznaczającą potęgę władzy króla. Świadectwem działalności Jezuitów jest m.in. kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie. Poza ośrodkami miejskimi powstają monumentalne klasztory (m.in. na Bielanach, w Kalwarii Zebrzydowskiej, Czernej). Powstają liczne rezydencje obronne czego przykładem jest pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach. W malarstwie wczesnego baroku oprócz obrazów o tematyce religijnej i tradycyjnego portretu staropolskiego upowszechnił się tzw. portret trumienny. Wnętrza kościołów otrzymują bogaty wystrój (m.in. ołtarze w kazimierskich świątyniach św. Katarzyny i Bożego Ciała, stalle w tymże kościele).

Po potopie szwedzkim, który zahamował ruch budowlany nastąpił dalszy rozwój sztuki barokowej. Apogeum sztuki przypada na okres panowania Jana III Sobieskiego, dla którego wzniesiono Pałac w Wilanowie. Liczne kościoły powstały na terenie całej Rzeczypospolitej (przebudowa kościoła i klasztoru na Jasnej Górze, Kościół św. Anny w Krakowie, kościół farny w Łowiczu, kościół farny w Poznaniu, kościół Filipinów w Gostyniu, kościół i klasztor Misjonarzy w Siemiatyczach) oraz na Śląsku (kościoły w Nysie) i Warmii (Święta Lipka). Powstają także synagogi (Wielka Synagoga we Włodawie) i cerkwie. Budownictwo świeckie reprezentują pałace (Rydzyna, Nieborów), dwory szlacheckie (Czyżew, Świdnik, Osówiec), liczne kamienice. Na dworze Jana III Sobieskiego działał malarz Jerzy Siemiginowski-Eleuter, w Wielkopolsce tworzył m.in. Szymon Czechowicz, Małopolsce Franciszek Lekszycki, na Pomorzu m.in. Daniel Schultz, Anton Möller, zaś na Śląsku Michael Willmann.

Na XVIII stulecie przypada w Polsce okres późnego baroku i rokoka. Centrum artystycznym rezydujących w Polsce i Saksonii Wettynów była Warszawa, gdzie przebudowano zamek królewski, założono Oś Saską ozdobioną rzeźbami Jana Jerzego Plerscha, kościoły przy Krakowskim Przedmieściu. Powstały rezydencje magnackie m.in. w Białymstoku Radzyniu Podlaskim, Szczekocinach. Intensywnie budowano budowle sakralne (Kościół Pijarów w Chełmie, kościoły w Kaliszu, Wieluniu, Lesznie, Krotoszynie itd.) z bogatym wystrojem wnętrz (kościół Bernardynów w Leżajsku, katedra w Gdańsku-Oliwie itd.).

Najcenniejszymi dziełami późnego baroku na Śląsku są Uniwersytet Wrocławski z Aulą Leopoldina, opactwo Cystersów w Krzeszowie i kościół św. Jadwigi w Legnickim Polu. Na Wileńszczyźnie działa architekt Jan Krzysztof Glaubitz, na Rusi m.in. Bernard Meretyn i rzeźbiarz Jan Jerzy Pinzel.

XIX–XXI w.

Jan Matejko, Stańczyk

Styl Stanisława Augusta łączy późne rokoko z klasycyzmem. Warszawski zamek został rozbudowany o kilka reprezentacyjnych sal. Dominik Merlini wzniósł m.in. Łazienki Królewskie i Królikarnię. Na dworze ostatniego króla Polski działa wedutysta Bernardo Bellotto i preferujący tematykę historyczną Marcello Bacciarelli. Malarstwo późnego rokoka reprezentuje Jan Piotr Norblin. Do ok. 1830 r. powstawały dzieła o formach w pełni klasycyzujących, takie jak np. Teatr Wielki zabudowa Placu Bankowego w Warszawie (Antonio Corazzi), powstają nowe miasta (Kock) i założenia parkowe (Arkadia). Rzeźbę reprezentują dzieła Bertela Thorvaldsena. Działali także artyści krajowi m.in. architekci Jakub Kubicki (Belweder w Warszawie) i palladianista Stanisław Zawadzki (Pałac w Śmiełowie). Malarstwo przełomu XVIII i XIX w. reprezentuje m.in. Zygmunt Vogel.

Romantyzm w Polsce reprezentują malarze Piotr Michałowski Artur Grottger Henryk Rodakowski poruszający wątek narodowo-wyzwoleńczy. W architekturze dominuje historyzm i eklektyzm. Na terenie ziem polskich działał m.in. Karl Friedrich Schinkel, lansujący historyzm wznosząc swoje dzieła w Antoninie, Kołobrzegu czy Krzeszowicach. W II połowie XIX stulecia malarstwo zdominował realizm i realizm historyczny. Codzienność stała się tematem płócien Aleksandra Gierymskiego, wiejski krajobraz i widoki małych miasteczek malował Józef Szermentowski. Czołowym polskim akademistą był Henryk Siemiradzki. W Krakowie i Paryżu działał Jan Matejko. Gros jego oeuvre zajmowała historia Polski; artysta podjął historiozoficzną percepcję przeszłości kraju. Rzeźbę II połowy XIX wieku reprezentują Cyprian Godebski, Teodor Rygier, Pius Weloński, zaś architekturę m.in. Feliks Księżarski. Na Śląsku działał neogotycysta Alexis Langer, lansujący nawrót do średniowiecznej pobożności. Industrializacja sprzyja rozwojowi miast (Łódź, Katowice, Żyrardów) i osiedli robotniczych (Nikiszowiec na Śląsku). Powstają liczne wille i rezydencje fabrykantów. Na przełomie stuleci działa neogotycysta Józef Pius Dziekoński. Motywy francuskiego impresjonizmu przyjęli m.in. Władysław Podkowiński Józef Pankiewicz.

Jacek Malczewski, Hamlet polski. Portret Aleksandra Wielopolskiego

Okres Młodej Polski wiąże się z nie tylko symbolizmem, lecz także z poszukiwaniem indywidualnego podejścia do sztuki. Działali malarze Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Olga Boznańska, Jan Stanisławski, Jacek Malczewski; rzeźbiarz Wacław Szymanowski, architekci Teodor Talowski, Franciszek Mączyński i Stanisław Witkiewicz, który preferował Styl zakopiański. W architekturze przeważają formy secesyjne (zabudowa ul. Piotrkowskiej w łodzi), które wykorzystywano do aranżacji wnętrz (m.in. Dom Lekarski z dekoracją i witrażami Stanisława Wyspiańskiego, Kawiarnia Jama Michalika w Krakowie projektu Karola Frycza). Na szeroką skalę rozwinęło się wzornictwo przemysłowe, sztuka użytkowa preferowana przez m.in. Jana Szczepkowskiego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w sztuce pojawiły się tendencje awangardowe. Kubizm swobodnie interpretowali w swoich dziełach malarze Zbigniew Pronaszko Władysław Strzemiński Henryk Stażewski, rzeźbiarz Xawery Dunikowski nie rezygnując z figuratywności. Działają grupy artystyczne (m.in. „Ryt” i „Rytm”). Architektura charakteryzowała się swobodną często uproszczoną redakcją form dawnych (dzieła Adolfa Szyszko-Bohusza, Oskara Sosnowskiego) zaś pod koniec lat 20. zdominowały formy czyste, sprzyjające funkcjonalizmowi. Wielkim przedsięwzięciem była budowa Gdyni. Na Śląsku preferowana jest niemiecka awangarda. Wśród dzieł wyróżnia się Hala Stulecia we Wrocławiu, dzieło Maxa Berga.

Gustaw Zemła, Pomnik Powstańców Śląskich w Katowicach. W głębi „Spodek” (proj. Maciej Gintowt, Jerzy Hryniewiecki i Maciej Krasiński)

Po zakończeniu II wojny światowej ma miejsce odbudowa zabytków i miast. Wielkimi przedsięwzięciami była odbudowa Poznania, Gdańska i Warszawy ukoronowana restytucją Zamku Królewskiego. W sztukach plastycznych nad socrealizmem zdominowały kierunki awangardowe. W latach 50. działała grupa kolorystów (Jan Cybis, Hanna Rudzka-Cybisowa, Jan Szancenbach). Z późniejszych ugrupowań m.in. Grupa Krakowska, z Tadeuszem Kantorem na czele, Łódź Kaliska i wiele innych. Indywidualistami malarstwa są m.in. Andrzej Wróblewski, Piotr Potworowski, Jan Tarasin, Jerzy Nowosielski, Jerzy Duda-Gracz, Zdzisław Beksiński. Wzrosło znaczenie polskiej grafiki (Mieczysław Wejman) i plakatu (założenie Muzeum Plakatu w Wilanowie, twórczość m.in. Henryka Tomaszewskiego, Waldemara Świerzego, Jana Młodożeńca). Przedstawicielami rzeźby są m.in. Magdalena Abakanowicz, Gustaw Zemła Władysław Hasior. Do upadku komunizmu w architekturze dominowało budownictwo wielkopłytowe. Wyjątkowym przykładem jest katowickie Osiedle Tysiąclecia z charakterystycznymi „Kukurydzami”. Powstały także pomysłowe dzieła jak Arka Pana w krakowskich Bieńczycach katowicki Spodek i wiele innych. Po 1989 r. oprócz krajowych architektów (np. Stanisław Niemczyk), swoje dzieła w Polsce wznieśli m.in. Daniel Libeskind i Norman Foster.

Kultura

Literatura

Łazienki – Pałac na Wodzie

Kopalnia soli Wieliczka

Literatura średniowieczna w Polsce powstawała pod wpływem krajów zachodnich i chrześcijaństwa. Do końca XII wieku) na terenie kraju literatura rozwijała się wyłącznie w języku łacińskim, była też zazwyczaj anonimowa. W okresie drugim (XII-XIV w.) pojawiły się pierwsze utwory w języku narodowym (Psałterz floriański, Bogurodzica). Utwory literackie pisane po polsku pojawiały się coraz częściej od około 1543 roku, kiedy to większe uznanie zaczęli zdobywać tacy pisarze jak: Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz. Na polską literaturę barokową (XVII w.) składa się kilka nurtów, m.in. nurt religijny, twórczość Jezuitów. Poezja wyrażała poczucie marności dóbr doczesnych oraz przemijania miłości i szczęścia (Roksolanki Zimorowica). Powstawały także erotyki (J. A. Morsztyn). W literaturze baroku wyodrębnia się również twórczość sowizdrzalską (głównie anonimową), w której dominowała parodia, satyra, groteska i nonsens. Epoka Oświecenia w Polsce rozpoczęła się w pierwszej połowie XVIII w.; duża jej część zajmowała się sprawami obywatelskimi i politycznymi. Twórczość taką uprawiali m.in. Ignacy Krasicki i Adam Naruszewicz. Pisarze ci (podobnie jak Franciszek Bohomolec, Julian Ursyn Niemcewicz i Franciszek Zabłocki) związani byli z klasycyzmem, nawiązującym do twórczości antycznej. Obok niego funkcjonował nurt sentymentalny, w jego ramach tworzyli m.in. Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin. Najpopularniejszymi gatunkami epoki były: oda, sielanka, bajka i satyra.

Sytuacja utraty niepodległości w 1795 roku wpłynęła w znaczny sposób na literaturę polską epoki romantyzmu, która pełniła odtąd funkcję utrzymywania świadomości narodowej. W okresie porozbiorowym gromadzono podania, legendy i pieśni ludowe (Oskar Kolberg). Sytuację literacką zmienił upadek powstania listopadowego: piśmiennictwo od tamtego momentu podzieliło się na literaturę krajową (powieści historyczne Kraszewskiego, gawędy szlacheckie Rzewuskiego, komedie obyczajowe Fredry) oraz emigracyjną, gdzie powstały ważne dzieła dla polskiej literatury: Mickiewicza Dziady i Pan Tadeusz (który został uznany za epopeję narodową), Słowackiego Kordian, Krasińskiego Nie-Boska komedia. Rok 1864 (upadek powstania styczniowego) uznaje się zazwyczaj za początek pozytywizmu w Polsce. W tym okresie zmieniła się rola przypisywana literaturze. Miała być ona przede wszystkim użyteczna i reagować na aktualne wydarzenia i problemy społeczne. Zmniejszyło się znaczenie poezji (choć wciąż powstawała, tworzyli m.in. Maria Konopnicka, Adam Asnyk), a najwyżej cenionym gatunkiem literackim stała się powieść realistyczna (m.in. Meir Ezofowicz i Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej oraz Lalka Bolesława Prusa) lub tendencyjna (m.in. Kraszewski Dziadunio, Orzeszkowa Pan Graba, Pamiętnik Wacławy). Tworzono również liczną nowelistykę (Konopnicka, Sienkiewicz, Prus), a także powieści historyczne, takie jak: Faraon Prusa oraz Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Krzyżacy, Quo vadis Henryka Sienkiewicza.

Kolejna epoka to Młoda Polska, w której programie zwrócono uwagę na ponadprzeciętność artysty. Powstaje hasło „sztuka dla sztuki” oznaczające rezygnację z obywatelskich powinności piśmiennictwa, a położenie nacisku na indywidualizm i jednostkowe przeżycie. Wtedy tworzyli Jan Kasprowicz, Tadeusz Miciński, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski, Stanisław Przybyszewski.

XX wiek

Polska miała w XX wieku czterech noblistów w dziedzinie literatury: Henryka Sienkiewicza, Władysława Reymonta, Czesława Miłosza i Wisławę Szymborską. Inni ważni pisarze to Witkacy, Bruno Schulz i Witold Gombrowicz, których zalicza się do awangardy; twórca fantastyki naukowej Stanisław Lem, który przewidział w swoich dziełach ogromną liczbę odkryć naukowych i wynalazków, takich jak biotechnologia, sieć, rzeczywistość wirtualna; reportażysta Ryszard Kapuściński, którego portrety innych kultur i nacji są szeroko cenione i przekładane na inne języki. Ponadto: Zbigniew Herbert, Sławomir Mrożek, Jarosław Iwaszkiewicz, Leopold Tyrmand, Stefan Chwin, Jerzy Prokopiuk, Robert Stiller, Andrzej Waligórski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Julian Tuwim, Ferdynand Goetel, Piotr Kuncewicz, Paweł Jasienica, Stanisław Jerzy Lec, Tadeusz Boy-Żeleński, Tadeusz Różewicz, Józef Mackiewicz, Andrzej Bobkowski, Zofia Nałkowska, Krzysztof Kamil Baczyński, Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Tadeusz Konwicki, Stefan Wiechecki, Marcin Świetlicki, Andrzej Stasiuk, Eustachy Rylski, Jerzy Sosnowski i Jacek Dukaj.

Filozofia

Pierwszym znanym filozofem polskim był Witelon, właściwy rozwój filozofii polskiej wiąże się jednak dopiero z założeniem Akademii Krakowskiej – jak inne uniwersytety środokowoeuropejskie, uczelnia ta powstała w czasach stopniowego zmierzchu myśli scholastycznej. Najszerzej znani polscy filozofowie średniowieczni uprawiali przede wszystkim filozofię praktyczną, zwłaszcza powiązaną z koncyliaryzmem myśl społeczną i polityczno-religijną: czynił tak już Mateusz z Krakowa, do innych kluczowych reprezentantów tego nurtu należeli Paweł Włodkowic, Jan z Ludziska i Jan Ostroróg. Na gruncie filozofii spekulatywnej uprawiane były wszystkie główne kierunki filozoficzne późnej scholastyki, tj. tomizm, albertyzm i szkotyzm (via antiqua; główni reprezentanci: Jan z Głogowa, Jakub z Gostynina, Jan ze Stobnicy) i nominalizm (via moderna, główni reprezentanci: Jan z Paradyża, Benedykt Hesse).

Najwybitniejszym reprezentantem humanizmu był w XV wieku Grzegorz z Sanoka, do wczesnej recepcji humanizmu w Polsce przyczynił się także Włoch Filip Kallimach. Głównymi reprezentantami myśli humanistycznej, często o raczej publicystyczno-politycznym niż czysto filozoficznym charakterze, byli w Polsce Sebastian Petrycy, Adam Burski, Stanisław Orzechowski, Łukasz Górnicki, Andrzej Frycz Modrzewski. Szeroko znana była myśl ariańska: prace Faustyna Socyna i Szymona Budnego. Znaczące elementy filozoficzne, zwłaszcza w dziedzinie metodologii nauk przyrodniczych, zawierają dzieła Mikołaja Kopernika.

W XVI wieku na uniwersytetach kontynuowano filozofię szkolną, która odrodziła się wraz z przybyciem do polski jezuitów. Głównym ośrodkiem filozofii jezuickiej była Akademia Wileńska – dużą popularność w Europie zyskał podręcznik logiki Marcina Śmigleckiego, a także dzieło Jana Szydłowskiego. W XVII-wiecznej Polsce rozwijała się także filozofia innowiercza, a zwłaszcza ariańska. Jej przedstawicielami byli krytyk Kartezjusza Jan Wolzogen oraz Samuel Przypkowski i Andrzej Wiszowaty. Pisma filozoficzne pozostawił też poeta i prozaik barokowy Stanisław Herakliusz Lubomirski.

Od XVII wieku docierały do Polski nowe, antyscholastyczne idee filozoficzne (nazywane philosophia recentiorum), a w czasach saskich pierwsze idee oświeceniowe (Mitzler von Kolof, Kazimierz Narbutt, Antoni Wiśniewski). W czasach stanisławowskich upowszechniła się kultura oświeceniowa na wzór francuski – wśród filozofów najwybitniejszymi byli Jan Śniadecki, Jędrzej Śniadecki, Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic. Filozofia typu oświeceniowego rozwijała się nadal w pierwszych dekadach wieku XIX, zwłaszcza w Wilnie. Do recepcji kantyzmu przyczynił się natomiast zwłaszcza Józef Kalasanty Szaniawski.

Filozofia pierwszej połowy XIX wieku rozwijała się pod przemożnym wpływem idealizmu niemieckiego: głównymi reprezentantami idealizmu w Polsce byli Józef Hoene-Wroński, Bronisław Trentowski, August Cieszkowski i Karol Libelt. Istotne elementy filozoficzne zawierają także utwory Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza. Główną ideą filozofii polskiej tego okresu był tzw. mesjanizm polski. Druga połowa XIX wieku ma mniejsze znaczenie filozoficzne: tendencje pozytywistyczne reprezentowali Aleksander Świętochowski i Julian Ochorowicz, ważnym myślicielem socjalistycznym był Edward Abramowski. Przełom XIX i XX wieku to recepcja filozofii życia (Nietzschego i Schopenhauera) – reprezentantem aktywizmu i ważnym teoretykiem kultury był w tym okresie Stanisław Brzozowski.

Wiek XX to okres największego rozkwitu filozofii polskiej, szczególnie logiki. Wiązało się to z działalnością szkoły lwowsko-warszawskiej, założonej przez Kazimierza Twardowskiego. Jej reprezentantami byli m.in. Alfred Tarski, Stanisław Leśniewski, Jan Łukasiewicz, Kazimierz Ajdukiewicz, Tadeusz Kotarbiński, Leon Chwistek, Tadeusz Czeżowski, Izydora Dąmbska. Tarski należy do najwybitniejszych logików współczesnych, do jego najwazniejszych osiągnięć należą: definicja prawdy, pojęcie definiowalności, konsekwencji i ω-zupełności. Do głównych osiągnięć Leśniewskiego należą tzw. systemy Leśniewskiego, Łukasiewicza – logiki wielowartościowe, Ajdukiewicza – teoria kategorii semantycznych i inne badania semantyczne, Kotarbińskiego – koncepcja reizmu i rozwój prakseologii. Bliscy szkole lwowsko-warszawskiej byli także socjolog Stanisław Ossowski, współtwórca psychologii polskiej Władysław Witwicki, historyk filozofii i estetyk Władysław Tatarkiewicz, etyk Maria Ossowska. Głównym reprezentantem fenomenologii w Polsce i jednym z czołowych fenomenologów w ogóle był Roman Ingarden. Własny system ontologiczny wypracował Stanisław Ignacy Witkiewicz. Ważnymi filozofami kultury byli Henryk Elzenberg i Marian Zdziechowski. Tomizm i osiągnięcia logiki współczesnej łączyło Koło Krakowskie (Jan Salamucha, Józef Maria Bocheński).

Po II wojnie światowej, mimo trudności politycznych związanych z dominacją filozofii marksistowskiej, filozofia polska nadal się rozwijała, kontynuowali działalność Kotarbiński, Ajdukiewicz, Ingarden i Ossowscy. Do tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej nawiązują filozofowie analityczni (Bogusław Wolniewicz, Jan Woleński, Wacław Mejbaum, logik Roman Suszko), rozwija się filozofia katolicka, w tym zwłaszcza neotomizm i personalizm (Mieczysław Krąpiec, Mieczysław Gogacz, Karol Wojtyła, Józef Tischner) oraz wszystkie nurty filozofii XX-wiecznej (Ija Lazari-Pawłowska, Tadeusz Kroński, Leszek Kołakowski, Bronisław Baczko, Marek Siemek, Leszek Nowak, Adam Schaff, Zygmunt Bauman, historyk filozofii Adam Krokiewicz).

Muzyka

Najczęściej wymieniani polscy kompozytorzy muzyki poważnej to: Fryderyk Chopin, Karol Szymanowski, Krzysztof Penderecki, Zbigniew Preisner, Wojciech Kilar, Ignacy Jan Paderewski, Henryk Wieniawski, Krzysztof Komeda, Andrzej Panufnik, Stanisław Moniuszko, Jan A. P. Kaczmarek, Witold Lutosławski.

Film

Reżyserzy polscy, których filmy zgłoszone zostały do rywalizacji o Oscara w kategorii filmu nieanglojęzycznego: Jerzy Antczak, Sławomir Fabicki, Feliks Falk (2 razy), Robert Gliński, Jerzy Hoffman, Andrzej Jakimowski, Jerzy Kawalerowicz (3 razy), Dorota Kędzierzawska, Krzysztof Kieślowski (3 razy), Agnieszka Holland (1 raz), Jan Jakub Kolski, Andrzej Kotkowski, Kazimierz Kutz (2 razy), Witold Leszczyński, Juliusz Machulski, Czesław Petelski, Magdalena Piekorz, Radosław Piwowarski, Roman Polański, Jerzy Stuhr, Piotr Trzaskalski, Andrzej Wajda (7 razy), Leszek Wosiewicz, Krzysztof Zanussi (4 razy).

Środki masowego przekazu

Stacje telewizyjne

Budynek TVP po rozbudowie

Telewizja publiczna

Historia telewizji w Polsce sięga roku 1937, kiedy w Warszawie uruchomiona została pierwsza doświadczalna stacja telewizyjna. W 1959 emisję regularnego programu rozpoczął nadawca publiczny – Telewizja Polska. Od 1970 nadawany jest program 2 telewizji publicznej, a od 1992 – program satelitarny dla Polonii zagranicznej. W Polsce działa dziewięć kanałów publicznej TVP: TVP 1, TVP 2, TVP Info, TVP Polonia, TVP Kultura, TVP Historia, TVP Sport, Biełsat TV i TVP HD oraz niedawno uruchomiona stacja telewizyjna TVP Seriale i TVP1 HD.

Telewizje prywatne

Pierwszą prywatną polską telewizją o zasięgu lokalnym była PTV Echo, założona w roku 1990, która z czasem z innymi prywatnymi telewizjami lokalnymi utworzyła ogólnopolską sieć o nazwie Polonia 1. W 1992 roku w Polsce powstała kolejna telewizja prywatna ale nie lokalna o nazwie Polsat, ta telewizja w 1993 roku dostała koncesję na nadawanie naziemne. Obecnie w Polsce działają prywatne telewizje Polsat, Polsat 2, Polsat Café, Polsat Film, Polsat Futbol, Polsat HD, Polsat News, Polsat Play, Polsat Sport, Polsat Sport Extra, Polsat Sport News, TV Biznes, Polonia 1, Tele 5, Top Shop, Mediatext, Religia.tv, Telewizja Trwam, TV 4, TV Puls, Mango 24, TVN, TVN 7, TVN CNBC, TVN International, TVN Lingua, TVN Meteo, TVN News and Services Agency, TVN Style, TVN Turbo, TVN Warszawa, TVN24, TVS.

Platformy satelitarne

Na terenie Polski działają platformy satelitarne: Cyfrowy Polsat, n, CYFRA+, Telewizja na kartę, UPC Polska i Vectra.

Stacje radiowe

W domenie przekazu radiowego, działa publiczne Polskie Radio: Jedynka, Dwójka, Trójka, Czwórka. Poza publicznym Polskim Radiem, działa radio prywatne: Radio ZET, RMF FM, Radio Złote Przeboje, Radio Maryja, Radio Eska, Planeta FM, RMF MAXXX, Antyradio, Roxy FM i inne, a także wiele stacji lokalnych i internetowych.

Prasa

Według danych Związku Kontroli Dystrybucji Prasy, największy nakład wśród dzienników, które poddały się kontroli nakładu, mają (w kolejności od największego): Fakt, Gazeta Wyborcza, Metro, Super Express, Echo Miasta, Dziennik Gazeta Prawna, Rzeczpospolita, Przegląd Sportowy, Dziennik Zachodni, Gazeta Pomorska, Głos Wielkopolski, Dziennik Polski, Gazeta Podatkowa, Express Ilustrowany, Dziennik Łódzki, Dziennik Bałtycki, Gazeta Lubuska, Głos – Dziennik Pomorza, Gazeta Wrocławska, Echo Dnia.

Największe opiniotwórcze czasopisma kraju to Gość Niedzielny, Polityka, Newsweek Polska i Wprost.

Portale internetowe

Największymi polskimi portalami są: Wirtualna Polska (WP), Onet.pl, Gazeta.pl, Interia.pl, które oferują m.in. darmową pocztę elektroniczną, czat, a niektóre blog. Najpopularniejszym portalem społecznościowym jest nk.pl (istnieje również polskojęzyczny Facebook). Internetowe wersje gazet to np. Newsweek Polska i Gazeta Wyborcza.

Kuchnia

Pierogi

Kotlet schabowy z ziemniakami

Na kształtowanie się swoistych cech kuchni polskiej miały wpływ przemiany historyczne. Na przestrzeni dziejów kuchnia polska ulegała wpływom i zmianom regionalnym, zwłaszcza, że tereny Rzeczypospolitej Polskiej historycznie zamieszkiwała zmieniająca się mozaika narodów. W efekcie silne są kulinarne wpływy wschodnie (tatarsko-tureckie, wcześniej mongolskie), rusińskie, niemieckie, francuskie, włoskie i żydowskie.

Najpopularniejsze polskie potrawy (wszystkie są popularne także w krajach sąsiednich) to m.in.: pierogi, kasze, kluski, gołąbki, kotlet schabowy, kotlet mielony, bigos, zupy (kapuśniak, krupnik, barszcz czerwony, żur, rosół, zupa pomidorowa, zupa ogórkowa, zupa grzybowa), potrawy z kapusty i ziemniaków, pieczywo (chleb żytni, pszenny), ciasta, warzywa, owoce (jabłka, gruszki, rozmaite jagody, porzeczki), ser biały, jak i wszelkiego rodzaju mięsa (głównie wieprzowe, drobiowe i wołowe), rozmaicie przygotowane, oraz w mniejszym stopniu ryby morskie i słodkowodne. Specyficznym polskim deserem są faworki, popularne są też inne wypieki, w tym babka, makowiec, sernik, pierniki czy pączki. Do bardzo specyficznych potraw i napojów należą także kiszone ogórki, kapusta kiszona, zsiadłe mleko, maślanka, kefir.

Wśród napojów alkoholowych wódka pędzona ze zbóż i ziemniaków wyparła rozpowszechniony niegdyś miód pitny. Piwo, w Polsce chmielowe, jest napojem tradycyjnym i pospolitym, wino natomiast pija się rzadziej.

Popularnym napojem jest herbata(zwykle czarna) pita często z dodatkiem plasterka cytryny i słodzona cukrem. Herbata przybyła do Polski z Anglii wkrótce po jej ukazaniu się w Zachodniej Europie (za sprawą kupców holenderskich). Jednak jej rozpowszechnienie przypisywane jest zaborcom rosyjskim w XIX wieku. Wówczas do polskich domów w tzw. Kongresówce trafiły samowary z Rosji, gdzie herbata niezależnie pojawiła się w postaci daru z Chin na dworze carskim, na ok. 50 lat przed jej rozpowszechnieniem w Holandii. Popularna jest także kawa, powszechnie pita w Polsce od XVIII wieku, także przez niższe warstwy społeczne, jak rzemieślnicy czy zamożne chłopstwo.

Źródła:

• Prosper MontaLarousse Librarie, Prosper Montagné, Larousse, Comité gastronomique, Joel Robuchon: Larousse Gastronomique. Paris / Nowy Jork: Clarkson Potter / Larousse, 2001 (oryg. wydanie 1938). ISBN 0609609718, ISBN 978-0-609-60971-2. OCLC 46872358. [dostęp 2009-01-10]. (ang.).{{Cytuj książkę}} Nieprawidłowe/puste pola: "isbn".brak strony w książce

Sport

Robert Kubica w bolidzie Renault R30 podczas testów przedsezonowych na torze Jerez

Stadion Miejski w Poznaniu

Najpopularniejszym sportem w Polsce jest piłka nożna. Największe sukcesy w tej dyscyplinie reprezentacja Polski w piłce nożnej odnosiła w latach 70. do początku lat 80., kiedy to na Mistrzostwach Świata w Piłce Nożnej zajęła 3 miejsca w 1974 i 1982 . Drużyna narodowa zdobyła również złoty medal na Letnich Igrzyskach Olimpijskich w 1972 roku, a także dwa srebrne medale w 1976 oraz w 1992. 18 kwietnia 2007 prezydent UEFA Michel Platini ogłosił, że Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej w 2012 roku odbędą się w Polsce i na Ukrainie. Polskie miasta-gospodarze meczów tej imprezy to Warszawa, Gdańsk, Poznań i Wrocław. Najwyższa liga piłki nożnej w Polsce nazywa się Ekstraklasa.

Dużym zainteresowaniem cieszy się również żużel. W tej dyscyplinie m.in. Tomasz Gollob, Jarosław Hampel, Janusz Kołodziej i Wiesław Jaguś odnoszą sukcesy na arenie międzynarodowej. Najbardziej utytułowane kluby żużlowe w Polsce to Unia Leszno, Stal Gorzów, RKM Rybnik, Polonia Bydgoszcz. Popularna jest także siatkówka, po zdobyciu mistrzostwa Europy w 2003 i 2005, a także trzeciego miejsca w 2009 przez reprezentację narodową kobiet, tzw. „Złotka”, oraz wicemistrzostwa świata w 2006 i mistrzostwa Europy w 2009 przez reprezentację narodową mężczyzn. Innym chętnie oglądanym sportem jest koszykówka, choć polskie ligi i reprezentacje w tej dyscyplinie nie stoją na wysokim poziomie. W ostatnim okresie na znaczeniu zyskały skoki narciarskie dzięki sukcesom Adama Małysza, Formuła 1 za sprawą Roberta Kubicy, piłka ręczna ze względu na sukcesy reprezentacji Polski na dwóch kolejnych Mistrzostwach Świata w roku 2007 i 2009, a także pływanie dzięki sukcesom m.in. Otylii Jędrzejczak i Pawła Korzeniowskiego.

Święta

Dni ustawowo wolne od pracy

Na obszarze Polski, zgodnie z ustawą z dnia 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy (Dz.U. z 1951 r. nr 4, poz. 28, z późn. zm.) dniami wolnymi od pracy są wszystkie niedziele oraz 13 dni będących świętami: trzy państwowe, osiem katolickich oraz Nowy Rok (z tego dwa święta wypadają zawsze w niedzielę).

Bibliografia

• Praca zbiorowa: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2008. [dostęp 3 grudnia 2008]. GUS. ISSN 1640-3630.zły zapis daty dostępu
• Praca zbiorowa: Literatura polska. Encyklopedia PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-15130-0.brak strony w książce
• Norman Davies: Boże Igrzysko. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006. ISBN 83-240-0654-0.brak strony w książce
• Marian Eckert: Historia Polski 1914–1939. Warszawa: 1990. ISBN 83-02-04044-4.brak strony w książce
• Leszek Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne. Wyd. 11. Warszawa: Liber, 2007. ISBN 978-83-7206-142-3.brak strony w książce
• Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski, Jan Dąbrowski: Dzieje Polski Średniowiecznej. T. 1. Kraków: Platan, 1995 (wyd. pierwsze 1926). ISBN 83-7052-230-0.brak strony w książce
• Krzysztof Groniowski, Jerzy Skowronek: Historia Polski 1795–1914. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1977.brak strony w książce
• Janusz Kaliński, Zbigniew Landau: Gospodarka Polski w XX wieku. Wyd. 2 zmienione. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. ISBN 83-208-1428-6.brak strony w książce
• Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN, 2002. ISBN 83-01-13897-1.brak strony w książce
• Jerzy Kondracki: Geografia Polski : mezoregiony fizycznogeograficzn. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN, 1994. ISBN 83-01-11422-3.brak strony w książce
• Wiesław Skrzydło: Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 r.. Warszawa: 2008. ISBN 978-83-7526-573-6.brak strony w książce
• Stanisław Szczur: Historia Polski – Średniowiecze. Wydawnictwo Literackie, 2002. ISBN 83-08-03272-9.brak strony w książce

Linki zewnętrzne

• Prezydent RP (pol.)
• Kancelaria Prezesa Rady Ministrów (pol.)
• Sejm RP (pol.)
• Senat RP (pol.)
• Najwyższa Izba Kontroli (pol.)
• Sąd Najwyższy (pol.)
• Trybunał Konstytucyjny (pol.)
• Rzecznik Praw Obywatelskich (pol.)
• Główny Urząd Statystyczny (pol.)
• Adresy Polskich placówek dyplomatycznych na świecie Strony internetowe Ambasad Polski na świecie (pol.)
• Polska w corocznej publikacji CIA „The World Factbook” (ang.)

Szablon:Link FA Szablon:Link FA Szablon:Link FA Szablon:Link FA Szablon:Link FA Szablon:Link GA Szablon:Link GA ak:Poland