Białowieża

Artykuł	52°42′04″N, 23°52′00″E
- błąd	38 m
WD	52°42'14"N, 23°51'9"E
- błąd	38 m
Odległość	1060 m

Białowieża

{{{rodzaj miejscowości}}}
Państwo	podlaskie
Powiat	hajnowski
Gmina	Białowieża
Wysokość	163 m n.p.m.
Liczba ludności (2011.03.31)	1830
Strefa numeracyjna	85
Kod pocztowy	17-230
Tablice rejestracyjne	BHA
SIMC	0023076
Położenie na mapie gminy Białowieża Białowieża
Położenie na mapie Polski Białowieża
Położenie na mapie województwa podlaskiego Białowieża
Położenie na mapie powiatu hajnowskiego Białowieża
52°42′04″N 23°52′00″E
Strona internetowa

{{Polska miejscowość infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | miejscowość podstawowa = | alt zdjęcia = | rodzaj miejscowości = Nieznane pola: "flaga wsi", "herb wsi", "mapa wsi", "pozycja", "dopełniacz wsi" oraz "herb artykuł".

Białowieża (biał. Белавежа Biełavieža, w miejsc. gwarze białoruskiej Bałavež lub Biełavieš) – duża wieś w Polsce, w województwie podlaskim, w powiecie hajnowskim, w gminie Białowieża, mająca charakter małomiasteczkowy, położona nad Narewką, na Równinie Bielskiej.

Wieś jest siedzibą gminy Białowieża oraz Białowieskiego Parku Narodowego, obejmującego 17% polskiej części Puszczy Białowieskiej. W Białowieży znajdują się Białowieska Stacja Geobotaniczna, początkowo Polskiej Akademii Nauk, obecnie Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk oraz Europejskie Centrum Lasów Naturalnych Instytutu Badawczego Leśnictwa.

Leży przy drodze wojewódzkiej nr 689 biegnącej z Bielska Podlaskiego. Od 2005 roku w Grudkach, oddalonych od Białowieży o 4 km, znajduje się pieszo-rowerowe polsko-białoruskie przejście graniczne. Białowieża jest punktem końcowym (czynnej do 1994 roku) linii kolejowej do Hajnówki (niezrealizowany projekt z lat 30. XX wieku przewidywał dalsze przedłużenie tej linii przez Prużanę w woj. poleskim do trasy linii kolejowej Brześć – Mińsk).

Części wsi Białowieża

SIMC	Nazwa	Rodzaj
023171	Podolany	część wsi
023188	Podolany Drugie	część wsi
023194	Podolany Pierwsze	część wsi
023225	Zastawa	część wsi

W okresie międzywojennym gminę Białowieży zamieszkiwało około 9500 osób, w roku 1970 – 3566 osób, w roku 1980 – 3476 osób.

Wieś królewska ekonomii brzeskiej położona była w końcu XVIII wieku w powiecie brzeskolitewskim województwa brzeskolitewskiego. W latach 1975–1998 w województwie białostockim.

Historia

Najstarsze ślady obecności ludzkiej pochodzą z neolitu, sprzed około 5 tysięcy lat. W roku 1827 w uroczysku Stara Białowieża odkryto cmentarzysko szkieletowe płaskie, do roku 1976 zinwentaryzowano na terenie Białowieskiego Parku Narodowego 30 kurhanów.

W XIII wieku okolice Białowieży były terenem przygranicznym księstwa mazowieckiego, księstwa wołyńskiego, księstwa litewskiego i plemion jaćwieskich. W tym okresie najazdy tatarskie, krzyżackie i później litewskie spowodowały wyludnienie Puszczy Białowieskiej. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Białowieża znajdowała się na obszarze województwa brzeskolitewskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwsze wzmianki o osadnictwie w Białowieży odnoszą się do roku 1639, gdy istniał folwark i dwór królewski króla Władysława IV Wazy. Następny dwór powstał w czasach panowania Augusta III Sasa. W roku 1775 wieś liczyła 20 domów.

Po III rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 r., Białowieża do 1915 roku znalazła się pod zaborem rosyjskim. Okolice puszczy były podczas zaboru objęte powstaniami narodowymi. W okresie powstania listopadowego w roku 1831, cała straż leśna przyłączyła się do powstania. W czasie powstania styczniowego w 1863 r. walki z wojskami rosyjskimi prowadziły powstańcze oddziały Rogińskiego, Duchińskiego i Wróblewskiego. Od 17 sierpnia 1915 do końca 1918 roku teren Białowieży znajdował się pod okupacją II Rzeszy Niemieckiej. Po zakończeniu I wojny światowej, na przełomie 1918 i 1919 r., Białowieża od grudnia 1918 do lutego 1919 znajdowała się z woli Niemiec pod administracją litewską, która jednak była podporządkowana wojskom niemieckim. W dniu 27 lutego 1919 roku do Białowieży wkroczył polski oddział konny dowodzony przez majora Jerzego Dąbrowskiego, co spowodowało, że następnego dnia Białowieżę dobrowolnie opuścił 50-osobowy oddział niemiecki. 21 marca 1919 roku do Białowieży przybyły polskie władze cywilne. W czerwcu i lipcu 1920 roku w pobliżu Białowieży miały miejsce dwie niewielkie potyczki wojsk polskich z oddziałami wojsk sowieckich.

W 1929 r. w Białowieży mieszkały 1064 osoby. Od 1924 mieściła się w niej Okręgowa Dyrekcja Lasów Państwowych, oddziały miały również Związek Kupców Polskich, Związek Kupców Żydowskich i Związek Leśników Państwowych. Targi odbywały się w poniedziałki. W Białowieży działała Ochotnicza Straż Ogniowa (komendant Jan Szeptulski). W 1929 r. był skład apteczny, apteka, sześć sklepów bławatnych, dwa przedsiębiorstwa budowlane, cegielnia, skład budowlany, dom handlowy, dwie herbaciarnie, hotel, jadłodajnia, kawiarnia, spółdzielnia rolnicza, sklep z obuwiem, trzy piekarnie, dziesięć piwiarń, restauracja, firma autobusowa, sklep monopolowy, trzydzieści dziewięć sklepów spożywczych, trzy tartaki, terpentyniarnia i sklep z wędlinami. Praktykę prowadził lekarz dr ginekologii Marian Ławrynowicz, dentysta Gołda Topolańska i cztery akuszerki. Zakłady mieli cieśla, trzej fryzjerzy, dwaj kowale, 4 krawców i 8 rzeźników.

1 września 1939 r. Białowieżę zbombardowało Luftwaffe – bomby poważnie uszkodziły cerkiew, spadły także, nie czyniąc większych szkód, w pobliżu polowego szpitala wojskowego, umieszczonego krótko przed wojną w skrzydle pałacu. 16 września do Białowieży weszła Podlaska Brygada Kawalerii. 20 września gen. Zygmunt Podhorski ps. „Zaza” powołał ze zgromadzonych oddziałów Suwalskiej Brygady Kawalerii i Podlaskiej Brygadę Kawalerii improwizowaną Dywizję Kawalerii „Zaza” złożoną z Brygady Kawalerii „Plis” i Brygady Kawalerii „Edward”. Po zajęciu Białowieży przez niemiecką 3 Dywizję Pancerną przekazano Białowieżę Rosjanom, którzy okupowali ją w latach 1939–1941. Wysiedlili wówczas wiele osób na Syberię.

Po ataku Niemiec na Związek Radziecki Białowieżę okupowali Niemcy. W lipcu 1941 w budynku Lasów Państwowych przy obecnej ul. Parkowej utworzono areszt żandarmerii, gdzie m.in. przetrzymywano mieszkańców Białowieży i okolicznych wsi przed egzekucjami. 322 batalion niemieckiej policji dokonał w Białowieży i w jej okolicach (m.in. w żwirowni) licznych mordów na miejscowej ludności. Białowieża i jej okolice były terenem wzmożonych działań partyzantki. W roku 1943 działała brygada partyzancka „W imię Ojczyzny”, sowieckie oddziały partyzanckie i oddziały AK. Od końca 1944 i w 1945 r. w rejonie Puszczy Białowieskiej operował oddział mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”.

25 lipca 1944 Józef Stalin z delegacją PKWN (E. Osóbka-Morawski, A. Witos) w Moskwie podzielili Puszczę Białowieską pomiędzy RP a BSRR. Białowieża pozostała w Polsce. W Białowieży stacjonowała strażnica WOP.

21 grudnia 1998 roku do Białowieży przyłączono sąsiadujące wsie Podolany i Zastawa oraz przysiółek Krzyże, a także zniesiono nazwy części wsi: Stoczek, Tropinka i Wojciechówka.

Dwory królewskie

Podczas wykopalisk archeologicznych prowadzonych w latach 2006–2008 na terenie Starej Białowieży odkryto pozostałości drewnianego dworu datowanego na drugą połowę XVI wieku. Związany był przypuszczalnie z polowaniami Zygmunta Augusta i Stefana Batorego w Puszczy Białowieskiej.

Na podstawie wykopalisk archeologicznych (prowadzonych w latach 2004–2005) i wzmianki z 1639 roku wiemy, że na terenie dzisiejszego parku Pałacowego w Białowieży w czasach królów z dynastii Wazów istniał kolejny dwór myśliwski. Najprawdopodobniej w tym dworze zatrzymywali się podczas polowań Władysław IV Waza (w 1643 roku) i Jan Kazimierz Waza (w 1650 roku). Dwór Wazów spalono przed 1658 rokiem, zapewne podczas IV wojny polsko-moskiewskiej.

Rysunek przedstawiający dwór króla Augusta III Sasa z dwoma pawilonami dobudowanymi za Stanisława Augusta Poniatowskiego. Na skraju, po lewej widoczny obelisk. (Jakub Sokołowski, 1821)

W XVIII wieku zbudowano w pobliżu miejsca po dworze Wazów nowy dwór królewski, w którym zatrzymał się we wrześniu 1752 r. król August III Sas podczas polowania w puszczy. W polowaniu brała udział też królowa i jego dwaj synowie. Pamiątką po polowaniu jest stojący na grobli w parku Pałacowym obelisk z piaskowca z napisami w języku niemieckim i polskim opisującymi to wydarzenie. W inwentarzu z 1773 roku dwór określono jako pałac drewniany, frontem zwrócony na południe, obity tarcicami heblowanymi, długości 11 i szerokości 5 sążni.

W dniach od 30 sierpnia do 2 sierpnia 1784 roku w dworze przybywał król Stanisław August Poniatowski. Z tej okazji bratanek króla podskarbi wielki litewski Stanisław Poniatowski wyremontował przed przyjazdem króla istniejący dwór i dobudował widoczne na zachowanych widokach z epoki oficyny – kuchenną i gościnną. Inwentarz sporządzony w 1796 roku wspomina także o stojącej w pobliżu kancelarii łowieckiej, domu dla audytora leśnictwa, młynie, psiarni i składzie na sieci. Zachował się widok dworu z 1821 roku, co oznacza, że budynek przetrwał przemarsz wojsk napoleońskich w 1812 roku. Dawny dwór królów Polski został prawdopodobnie zniszczony około roku 1831 w czasie powstania listopadowego.

Pałac w Białowieży

W 1889 roku na miejscu dworu polskich królów car Aleksander III polecił rozpoczęcie budowy pałacu. Budowa została ukończona w 1894 r. Była to letnio-jesienna rezydencja cara Rosji zbudowana z myślą o polowaniach w Puszczy Białowieskiej. W 1885 r. wokół pałacu założono istniejący do dziś park Pałacowy z jeziorami. W tym czasie na wschód od pałacu powstał podobny do pałacowego park Dyrekcyjny. Na potrzeby pałacu w 1897 r. wybudowano dworzec Białowieża Pałac, kilka lat później Białowieża Towarowa, którego budynek zachował się. Car Aleksander III wraz z rodziną przyjeżdżał na łowy koleją. Pałac spłonął wskutek działań wojennych w 1944 r., w 1958 r. zdecydowano o jego rozbiórce. Obecnie na jego miejscu wzniesiono nowy budynek, w którym znajduje się dyrekcja Białowieskiego Parku Narodowego, muzeum przyrodnicze, restauracja i hotel.

Turystyka

Ośrodek Edukacji Przyrodniczej Białowieskiego Parku Narodowego

Muzeum przyrodniczo-leśne

Białowieża popularność zawdzięcza przede wszystkim Puszczy Białowieskiej i Białowieskiemu Parkowi Narodowemu, który wraz z częścią Puszczy Białowieskiej na terenach Białorusi, został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Białowieża w 2005 r. miała 375 hotelowych miejsc noclegowych. Z uwagi na turystów odwiedzających puszczę Białowieża ma obecnie rozbudowaną bazę turystyczną. We wsi znajdują się cztery hotele, kilka zajazdów i pensjonatów, a miejscowa ludność prowadzi kilkadziesiąt kwater agroturystycznych. Rocznie miejscowość udziela ok. 44 000 noclegów, w tym ponad 6000 odwiedzających są to cudzoziemcy.

Głównym celem przyjazdu gości jest pobyt wypoczynkowy (42,2%), rozrywka (16,2%), wędrówki (9,0%). Prawie połowa osób odwiedzających Białowieżę, w tym prawie wszyscy cudzoziemcy, nastawieni są na turystykę przyrodniczą. Główną atrakcją jest Rezerwat Pokazowy Żubrów, zaś dla przyrodników – żubry na wolności i rzadkie ptaki Puszczy Białowieskiej oraz jezioro Siemianówka.

Białowieża widziana z wieży kościelnej

Prócz turystyki pieszej w okolicy można uprawiać turystykę rowerową, konną i wodną (spływy kajakowe). W parku pałacowym znajduje się Muzeum Przyrodniczo-Leśne Białowieskiego Parku Narodowego im. prof. J. Miklaszewskiego, dworek gubernatora grodzieńskiego (obecnie siedziba Ośrodka Edukacji Przyrodniczej BPN). Stoją zbudowane za cara Aleksandra III stajnie (dawniej Dom Turysty PTTK), Dom Marszałkowski (obecnie siedziba Białowieskiego Parku Narodowego i Instytutu Badawczego Leśnictwa) oraz cerkiew pw. św. Mikołaja Cudotwórcy. Stoi też kościół rzymskokatolicki pw. Świętej Teresy z kaplicą św. Huberta – patrona myśliwych. W zachodniej części Białowieży zlokalizowany jest niewielki skansen budownictwa drewnianego z dwoma wiatrakami. Najbardziej na południe wysunięty jest dawny (nieczynny) carski dworzec kolejowy – Białowieża Towarowa (obecnie Restauracja Carska).

Budynek nieczynnej stacji kolejowej Białowieża Towarowa (obecnie Restauracja Carska)

Przy drodze z Hajnówki do Białowieży znajduje się Rezerwat Żubrów, w którym prócz żubrów można zobaczyć dziki, wilki, jelenie, sarny, żubronie (skrzyżowanie żubra z bydłem domowym), tarpany.

Atrakcją jest Białowieski Park Narodowy, reprezentujący najlepiej zachowany w Europie nizinny las naturalny (grąd, ols, bór). Stwierdzono w nim 806 gatunków roślin naczyniowych (w tym 24 – drzew), ponad 3 tys. gatunków grzybów, 200 – mchów, 283 – porostów. Odnotowano 120 gatunków ptaków gniazdujących, 52 gatunki ssaków i ponad 10 tys. gatunków bezkręgowców (w większości owadów). Dla zwiedzających jest dostępny 4-kilometrowy pieszy szlak wyłącznie z licencjonowanym przewodnikiem (do 20 osób). Natomiast Obręb Ochronny Hwoźna, który w 1996 roku dołączono do parku narodowego, jest dostępny zarówno do turystyki pieszej, jak i rowerowej. Znajduje się tam ponad 20 km szlaków pieszych oraz 14 km szlaków rowerowych. Po szlakach można poruszać się nieodpłatnie bez przewodnika. Szlaki są oznakowane i zaopatrzone w liczne wiaty, kładki, punkty widokowe oraz wieżę widokową.

Muzeum Białowieskiego Parku Narodowego, fragment centralnej dioramy z żubrami

Muzeum Przyrodniczo-Leśne Białowieskiego Parku Narodowego w sposób innowacyjny dokumentuje cenny przyrodniczo i kulturowo obszar Podlasia – Puszczę Białowieską. Jest to najnowocześniejsze muzeum przyrodnicze w Polsce. W dwóch salach wystawowych prezentowana jest przyroda i historia Białowieskiego Parku Narodowego i całej Puszczy Białowieskiej oraz wielowiekowa działalność człowieka na tym terenie. Zgodnie z najnowszymi trendami, treści prezentowane są blokami problemowymi, eksponowanymi w formie dioram. Organizowane są też wystawy czasowe oraz galerie malarskie i fotograficzne. Dysponuje salą konferencyjną na 176 miejsc, gdzie prezentowane są filmy przyrodnicze, zwłaszcza z terenu Białowieży i Puszczy Białowieskiej.

Ośrodek Edukacji Leśnej „Jagiellońskie”

W Białowieży znajduje się też Ośrodek Edukacji Leśnej „Jagiellońskie”, należący do Nadleśnictwa Białowieża.

Od Białowieży bierze początek wiele szlaków turystycznych wytyczonych przez PTTK Bialowieża, pieszych i rowerowych, liczących kilkaset kilometrów. W „Starej Białowieży” wyznaczony jest szlak dębów królewskich, gdzie rosną m.in. 400-letnie. Wyznaczono miejsca ogniskowe dla grup turystycznych. Niedaleko północno-zachodniej granicy Białowieży, przy drodze w kierunku Bud (przedłużenie ul. Zastawa), zorganizowano ścieżkę edukacyjną Żebra Żubra. W zabytkowym odrestaurowanym budyneczku dawnej kasy kolejowej, przy wejściu na mostek i groblę prowadzącą do Muzeum Przyrodniczego oraz do Rezerwatu Ścisłego mieści się Centrum Informacji Turystycznej PTTK, gdzie można oprócz zasięgnięcia informacji na temat miejscowych atrakcji turystycznych skorzystać z usług licencjonowanych przewodników i zorganizować wycieczkę szkolną.

Zabytki

• Obelisk na grobli pałacowej na cześć króla Polski i elektora saskiego – najstarszy zabytek Białowieży (tekst z obelisku – zob. Puszcza Białowieska)
• Prawosławna cerkiew parafialna pw. św. Mikołaja Cudotwórcy z 1895 roku z ikonostasem z chińskiej porcelany
• Park Pałacowy z XIX wieku zaprojektowany przez Waleriana Kronenberga.
• Gospodarcza brama pałacowa z XIX wieku
• Park Dyrekcyjny
• Stacja kolejowa Białowieża Towarowa wybudowana w 1903 roku
• Kościół katolicki pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus w stylu neorenesansowym z 1927 roku według projektu Borysa von Zinserlinga
• Skansen – zespół budownictwa drewnianego ludności ruskiej Podlasia
• Plebania z 1933 r.
• Drewniany dom mieszkalny nr 9
• Dom „Jegierski”, ul. Parkowa 2
• Dom „Hofmarszalski”
• Stajnia i powozownia
• Wieża ciśnień
• Zespół nadleśnictwa przy ul. Wojciechówka 4 z 1925 r.
• Zespół nadleśnictwa „Jagiellońskiego” z ok. 1927 r.

• 
  Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy
• 
  Obelisk upamiętniający polowanie Augusta III Sasa w 1752 r.
• 
  Ołtarz w kościele z imitacją płonącego krzewu
• 
  Kościół z 1927 roku proj. Borysa von Zinserlinga

Demografia

Według spisu ludności z 30 września 1921 roku w dzielnicy Stoczek mieszkało 1064 osób w 145 domach, 1049 podało narodowość polską, 7 – białoruską, 5 – niemiecką, 3 – inną narodowość. 248 osób było wyznania rzymskokatolickiego, 629 osób było wyznania prawosławnego, 74 – ewangelickiego, 112 – do wyznania mojżeszowego, 1 osoba zadeklarowała przynależność do innego wyznania.

W dzielnicy Zastawa mieszkało 342 osób w 54 domach, 310 podało narodowość polską, 14 – białoruską, 2 – żydowską, 16 – inną narodowość. 11 osób było wyznania rzymskokatolickiego, 315 osób było wyznania prawosławnego, 1 – ewangelickiego, 15 – do wyznania mojżeszowego.

W dzielnicy Podolany mieszkało 310 osób w 51 domach, 310 podało narodowość polską. 23 osoby były wyznania rzymskokatolickiego, 287 osób było wyznania prawosławnego.

W dzielnicy Krzyże mieszkało 87 osób w 11 domach, 87 podało narodowość polską. 32 osoby były wyznania rzymskokatolickiego, 45 osób było wyznania prawosławnego, 10 zadeklarowało przynależność do wyznania mojżeszowego.

Związki wyznaniowe

Na terenie miejscowości działalność prowadzą następujące związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki – parafia św. Teresy od Dzieciątka Jezus,
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – parafia św. Mikołaja

oraz dwie protestanckie wspólnoty o charakterze ewangelikalnym:

• Kościół Chrześcijan Baptystów – zbór w Białowieży,
• Kościół Zielonoświątkowy – zbór w Białowieży.

Klimat

Skrajne wartości temperatury zanotowane w Białowieży w okresie powojennym:

• minimum: −38,7 °C, przy gruncie: −41,7 °C (11 stycznia 1950),
• maksimum: +34,5 °C (8 sierpnia 1963).

{{Przypisy}} Nieprawidłowe pola: przypisy.

Zobacz też

• Puszcza Białowieska
• Pałac w Białowieży
• Hajnówka
• Puszczańska Kolej Drezynowa
• Kolej Leśna Puszczy Białowieskiej – Hajnówka
• Białowieża Pałac
• Białowieża Towarowa

Linki zewnętrzne

• Białowieża okiem kamery
• Białowieża, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 196 .
• Historia Żydów w Białowieży na portalu Wirtualny Sztetl
• Historia Żydów w Białowieży na stronie Wirtualne Muzeum Historii Żydów w Białowieży
• Encyklopedia Puszczy Białowieskiej
• Białowieski Program Rozwoju
• PTTK Bialowieża