Chanat Krymski

Chanat Krymski

Qırım Yurtu
قريم يورتى

1427–1783
Flaga Godło
Język urzędowy	krymskotatarski
Stolica	Bakczysaraj
Ustrój polityczny	chanat
Status terytorium	lenno
Zależne od	Imperium Osmańskie (1475−1775) Imperium Rosyjskie (1775-1783)
Głowa terytorium	chan krymski Şahin Girej
Szef rządu	wezyr
Liczba ludności  • całkowita	250 000
Data powstania	Złota Orda 1427
aneksja terytorium	przez Imperium Rosyjskie 19 kwietnia 1783 r.

{{Państwo infobox}} Nieznane pola: "n1", "ludność_miejsce", "p1", "n1_flaga", "p1_flaga", "uwagi", "państwo", "powierzchnia_miejsce" oraz "język_używany".

Pałac chanów krymskich w Bakczysaraju

Tatarzy krymscy na dworze króla Jana II Kazimierza. Fragment portretu Dedesza agi z rodziną autorstwa Daniela Schultza (1664)

Tuhaj-bej na fragmencie obrazu Jana Matejki – Bohdan Chmielnicki z Tuhaj-bejem pod Lwowem (1885)

Obraz Potyczka z Tatarami autorstwa Maksymiliana Gierymskiego (1867)

Obraz Tatarzy w ucieczce autorstwa Artura Grottgera (1855)

Gospodarstwo tatarskie

Chanat Krymski (krymskotat. Qırım Hanlığı) – historyczne państwo feudalne na Krymie pod panowaniem chanów tatarskich, istniejące od XV do XVIII wieku.

Historia

W XIII-XIV wieku tereny te znajdowały się w składzie mongolskiej Złotej Ordy, a Chanat Krymski powstał w roku 1427 w wyniku jej rozpadu. Ostateczna konsolidacja państwa została dokonana w 1449, w wyniku ostatecznego utrwalenia władzy pierwszego chana – Hadżi Gireja. W 1471 roku Chanat po raz pierwszy najechał na Podole.

Na skutek buntu możnych rodów tatarskich żądających zwiększenia haraczu od Kaffy, którą brał w obronę Mengli I Girej, poproszona o pomoc Turcja wysłała na Krym wyprawę wojenną. W ten sposób w 1475 Krym przyjął zwierzchnictwo Imperium Osmańskiego w konsekwencji zajęcia przez Turków osmańskich południowego Krymu i wzięcia w Kaffie do niewoli Mengli I Gireja. Od tego czasu w Kaffie rezydował turecki urzędnik sprawujący nadzór nad chanem.

Chanat odegrał ważną rolę w Europie Wschodniej, najeżdżając Wielkie Księstwo Moskiewskie (później Carstwo Rosyjskie), Wielkie Księstwo Litewskie i Królestwo Polskie (później Rzeczpospolitą), co było powodem wojen polsko-tureckich.

Największe natężenie najazdów Tatarów na Polskę przypadło na lata 1474–1534, a później na lata 1605–1633.

Wiosną 1623 r., po wieloletnich staraniach, Mehmed III Girej, korzystając z poparcia wezyra Mere Husajna paszy, zdołał obalić chana Dżanibeka II i przejąć władzę w Bachczysaraju. Wyniósł on do rangi kałgi swego brata Szahina, powszechnie uznawanego za poplecznika szacha perskiego Abbasa I Wielkiego, skonfliktowanego z sułtanem. W ten sposób doszło do napięcia politycznego na linii Bachczysaraj–Konstantynopol i najsilniejszej w XVII wieku próby emancypacji chanatu krymskiego spod wpływów Porty. Dobre relacje łączące młodszego z braci z Persją niepokoiły Turcję, która obawiała się wciągnięcia całej Tatarszczyzny w orbitę interesów państwa Safawidów. W Konstantynopolu zrozumiano, że błędem było usunięcie z tronu posłusznego Dżanibeka II i oddanie rządów w ręce ambitnych Mehmeda i Szahina. Gdy w sierpniu Mere Husajn pasza stracił swój urząd, Porta Ottomańska zdecydowała się przywrócić do władzy na Krymie poprzedniego chana. Mehmed III Girej nie podporządkował się woli sułtana, co w praktyce zainicjowało konflikt turecko-tatarski. Działania militarne prowadzone przez Girejów przyniosły wymierne efekty. Latem 1624 r. wojska chana, wspierane przez Kozaków zaporoskich powstrzymały pod Kaffą turecki korpus ekspedycyjny prowadzony przez kapudana Radżeba paszę, a jesienią wkroczyły na terytorium Mołdawii i Wołoszczyzny.

Mimo prymitywnej gospodarki, Krym przeżywał w XVII wieku okres rozkwitu politycznego. Datuje się to od 1637 roku, kiedy to pokonano najgroźniejszego rywala pośród Tatarów, czyli ordę budziacką. Następstwem tego zwycięstwa było uznanie Chanatu Krymskiego jako zwierzchnika przez wszystkie inne ordy. Drugim ważnym czynnikiem były reformy wezyra Sefera Gazi agi. Ukrócały tendencje decentralistyczne możnowładców tatarskich i jednocześnie wzmacniały władzę centralną.

W latach 40. XVII wieku Władysław IV wraz z najbliższymi współpracownikami (kanclerz Jerzy Ossoliński, hetman Stanisław Koniecpolski) planował wojnę Rzeczypospolitej przeciw Chanatowi, której celem miała być jego likwidacja. W planowanej wojnie istotną rolę mieli odegrać Kozacy zaporoscy i Carstwo Rosyjskie, z którym zawarto układ sojuszniczy. Fiasko planów wojennych króla w wyniku sprzeciwu sejmu było jedną z przyczyn wybuchu powstania kozackiego przeciw Rzeczypospolitej, zaś ujawnienie przez Bohdana Chmielnickiego chanowi Islamowi III Girejowi posiadanych dokumentów przygotowań do wojny – motywem poparcia powstania Chmielnickiego przez chana. Było to trwające w latach 1648–1654 przymierze Chanatu z dotychczasowym śmiertelnym wrogiem – Kozaczyzną Zaporoską, skierowane przeciw Rzeczypospolitej.

W obliczu podporządkowania Hetmanatu Carstwu Rosyjskiemu w ugodzie perejasławskiej (1654), chcąc utrzymać korzystną dla Chanatu równowagę sił jego sąsiadów, Islam III Girej zawarł trwający do 1667 sojusz z Rzecząpospolitą, skierowany przeciw Rosji i podporządkowanemu jej od 1654 Hetmanatowi, a od unii hadziackiej (1658) tylko przeciwko Rosji (wobec związania Hetmanatu z Rzecząpospolitą). W 1655 wojska tatarskie wzięły udział po stronie Rzeczypospolitej w bitwie pod Ochmatowem przeciw połączonym siłom moskiewsko-kozackim. W czasie potopu szwedzkiego sojuszniczy kontyngent tatarski, którym dowodził Subchan Gazi aga, również wziął udział w walkach po stronie polskiej. Tatarzy uczestniczyli w bitwie pod Prostkami i w rozbiciu najazdu wojsk siedmiogrodzkich Jerzego II Rakoczego. Po unii hadziackiej wojsko tatarskie uczestniczyło w rozbiciu armii rosyjskiej w bitwie pod Konotopem (1659) przez połączone siły kozacko-polsko-tatarskie.

Po rozejmie w wojnie polsko-rosyjskiej (1667) nastąpiło kolejne odwrócenie sojuszy. Chanat wziął udział po stronie Turcji w wojnie przeciwko Rzeczypospolitej toczonej w latach 1672–1676. W wyniku wojny Turcji z Ligą Świętą (w tym z Rzecząpospolitą) w latach 1683–1699 i postanowień pokoju karłowickiego Chanat utracił przejściowo na rzecz Carstwa Rosyjskiego Azow. Azow został odzyskany przez Chanat w 1711 w traktacie pruckim w konsekwencji wojny turecko-rosyjskiej, zaś definitywnie utracony w 1739 w wyniku postanowień traktatu pokojowego kończącego wojnę rosyjsko-turecką (1735–1739).

Skutkiem przegranej w 1774 roku przez Imperium Osmańskie kolejnej wojny z Imperium Rosyjskim było formalne uniezależnienie się Chanatu od Turcji, zagwarantowane w traktacie w Küczük Kajnardży w 1774. Formalnie niezależny Chanat stał się faktycznie rosyjskim protektoratem.

W 1778 Rosja wywołała masową emigrację ludności chrześcijańskiej z Krymu na otwarte od osadnictwa terytoria stepowe Noworosji. Było to konsekwencją wymuszonego na Chanacie układu, zgodnie z którym miał się on stać państwem wyłącznie tatarskim i muzułmańskim. Cała kupiecka i rzemieślnicza część ludności Krymu musiała opuścić dotychczasowe miejsca zamieszkania, co podcięło gospodarkę Chanatu. Doszło do powstania przeciw nowemu chanowi, wspieranego przez Turków, przez co Rosja wymusiła na rządzie osmańskim potwierdzenie pokoju w Küczük Kajnardży.

Niepokoje jednak nie ustały, były podsycane przez carat i dały pretekst do 1783 aneksji Chanatu przez Rosję. Jego terytorium zostało włączone do Imperium Rosyjskiego, weszło w skład namiestnictwa jekaterynosławskiego i obwodu taurydzkiego Imperium, w regionie określanym do rewolucji lutowej i obalenia caratu jako Noworosja. Obecnie historyczne terytorium Chanatu należy do Ukrainy (na zachód od Donu) i do Rosji (na wschód i południe od tej rzeki).

Turcja próbowała odtworzyć Chanat w wojnie z Rosją (1787–1792), lecz ją przegrała.

Do upadku Chanatu Krymskiego przyczyniła się:

• niedostateczna znajomość nowoczesnej sztuki wojennej,
• reformy Piotra Wielkiego w Rosji,
• gospodarka krymska opierająca się na najazdach i nie posiadająca własnego zaplecza produkcyjnego, ze względu na stepowe tereny
• okiełznanie przez carów dawnego wroga, Kozaczyzny,
• oraz słabość Rzeczypospolitej i imperium osmańskiego, naruszająca równowagę sił we wschodniej Europie.

Chanom krymskim podlegały również niektóre z nogajskich ludów koczowniczych nad Morzem Czarnym, w okolicach Azowa oraz Mała Orda Nogajska i Czerkiesi.

Władza w Chanacie Krymskim

Chan – władzę w państwie Tatarów sprawował przede wszystkim chan, którym zostawał najczęściej dotychczasowy kałga wybierany na kurułtaju (zjazd arystokracji tatarskiej). Wybór, którego tam dokonano, musiał być potwierdzony przez sułtana tureckiego z uwagi na podporządkowanie Chanatu Imperium Osmańskiemu.

Kałga – (kałga z mong. – „brama”) następca chana i jego pierwszy regent, którym według prawa mógł zostać jedynie najstarszy brat lub syn panującego. Zarządca prawej strony państwa (tj. wschodniej część kraju) i dowódca prawego liczniejszego skrzydła armii krymskiej.

Nurredin – (z arab. – „światło wiary”) zarządca lewej strony państwa (tj. zachodniej część kraju) i lewego mniej licznego skrzydła wojsk krymskich, drugi po kałdze regent krymskiego tronu.

Sułtan – syn lub brat chana (aktualnego lub poprzednich).

Każdy chan, kałga, sułtan czy nureddin pochodził z dynastii panującej Girejów.

Wezyr – zarządca pałacu chana. Administrator i organizator. Jego rola w państwie zależała od osobowości i charakteru. Jednym z największych wezyrów chańskich w historii był Sefer Gazi aga.

Dywan – Rada Państwa, drugi podmiot władzy w państwie Gerejów, główny organ doradczy chana. Zasiadali w nim przede wszystkim przywódcy (bejowie) najważniejszych sześciu rodzin arystokratycznych na Krymie – Szirinów, Barynów, Kipczaków, Argynów, Sedżeutów i Mansurów.

Karacze – ministrowie, członkowie Dywanu, mieli wielki wpływ na politykę państwa, m.in. ich głos wielokrotnie decydował o wyborze chana oraz o wyprawach wojennych. Bez ich zgody chan nie mógł wiele zdziałać.

Seraskerzy – sędziowie wojskowi, trzech urzędników bezpośrednio sprawujących władzę nad ordami koczującymi poza Krymem, zwykle członkowie dynastii Girejów.

Opis obrad Dywanu

Opis posiedzenia Dywanu (Rady państwa) w stolicy Chanatu Krymskiego – Bachczysaraju, autorstwa podróżnika tureckiego (z XVII wieku) Ewlii Czelebiego:

Najpierw chan na tronie zasiada, potem zaś kapykułowie i karaczowie wszyscy, ręce na piersi złożywszy, siadają --- każdy na właściwym miejscu, stosownie do ceremoniału i piastowanych godności. Po prawicy chana (...) zasiada kałga sułtan. Tego stolicą jest miasto Akmesdżid na Krymie. Stąd sprawuje on władzę nad trzema setkami wsi aż po zamek Kercz na wschodniej rubieży Krymu i po wsie w nahijach koło Kōledżu. Po lewicy zaś chana siedzi nureddin sułtan. Nureddin sułtan w przytomności chana wysłuchuje sporów, jakie w dwustu pięćdziesięciu wsiach się toczą poczynając od rzeki Kaczy aż do zamku Gōzlew, do zamku Or [Perekop], do zamków Czeniszke i Arabat, tudzież władzę nad nimi sprawuje i rozkazy wydaje. Natomiast najjaśniejszy chan wydaje rozkazy kałdze sułtanowi i nureddinowi sułtanowi, jarłyki szachowskie pięknym językiem pisane i tugry prześwietne chańskie wystawia oraz nad wszystkimi rządy sprawuje. Po jego prawicy stoi jeszcze szejchulislam haneficki oraz muftijowie trzech innych obrządków. Po lewicy jego zaś siedzi kadiasker Murtaza Ali efendi, a za tym mułła miejski i dwudziestu czterech kadich Półwyspu Krymskiego, którzy z uwagą słuchają skarg w sprawach, jakie się w ich kazach przytrafiają, waśniom kres kładą i spory roztrząsają. Jeśli zaś któryś z nich (od czego niech nas Ałłach uchowa!) wyrok z szariatem niezgodny lub niesprawiedliwy wyda, wówczas kadiego który fałszywie sądzi, tatarscy ulemowie natychmiast i bez litości kamienują. Wezyr chański zaś, Sefer Gazi aga, stoi i tylko czasami u boku kałgi sułtana przysiada. Kiahia kapydżych z laską srebrną w ręku chodzi oraz ludzi wprowadza, którzy skargi zanoszą. Kapydżych natomiast w tym dywanie nie ma. Podobnie także ot-agowie służbę swą stojąc pełnią. Defterdar stoi u boku kałgi sułtana, rejent dywanu zaś u boku nureddina sułtana. Pozostali powiernicy, skarbnicy, poborcy podatków oraz pisarze dywanu stoją wszyscy oddzielnie przy głównym rachmistrzu.

Wyprawy wojenne

Wyprawy wojenne Tatarów dzieliły się na trzy rodzaje:

• Walne sefer – ruszały wszystkie siły ordy na czele z chanem, kałgą, sułtanem lub nureddinem – miały na celu oprócz grabieży, zmuszenie przeciwnika do ustępstw politycznych. Wyprawiano się na nie również na „zaproszenie” sułtana tureckiego.
• Średnie czapuł – ruszało kilka tysięcy Tatarów pod wodzą beja lub mirzy – głównym celem była grabież i nękanie wroga.
• Drobne besz basz – ruszało od kilku do kilkuset wojowników – celem tych wypraw była wyłącznie grabież, odbywały się często bez wiedzy i pozwolenia chana.

Taktyka najazdów i walki

Taktyka walki Tatarów była prosta – zaskoczyć przeciwnika i zrabować jak najwięcej. Znajdując się na ziemi przeciwnika orda zakładała kosz i wysyłała swe lotne czambuły na zagony. Po zdobyciu łupów i jasyru czambuły odprowadzały zdobycz do kosza. Zabezpieczeni doborowym oddziałem jazdy wracali wraz z bogactwami na stepy Krymu.

Omijali duże skupiska wojsk przeciwnika, chyba że musieli bronić kosza z jasyrem i łupami, wtedy bili się z ogromną determinacją. Na początku obsypywali wroga gradem strzał, a potem w walce na broń białą w szyku półksiężyca (składającego się z kilku rzędów) atakowali, zawsze próbując oskrzydlić przeciwnika lub otoczyć i wybić (względnie zmusić do ucieczki).

Częstym manewrem były szybkie natarcia i odwroty, które miały za zadanie wprowadzić zamieszanie w wojskach wroga, gdy to się udawało, czambuły nagłym zwrotem ruszały do decydującego starcia z przeciwnikiem.

Tatarzy, podobnie jak większość ludów z dzikich stepów, byli mistrzami w pozorowanych odwrotach. Przeciwnik pewien, że zwycięża, ruszał w pościg za wycofującymi się oddziałami tatarskimi. Uciekinierzy prowadzili wrogów w zasadzkę, ponieważ ukryte wcześniej przed oczyma wroga oddziały tatarskie czekały tylko, kiedy przeciwnik oddali się od swoich pozycji i w przygotowanym zawczasu miejscu atakowały oddziały wroga ze wszystkich stron, pierścień okrążenia zamykali dotychczasowi uciekinierzy nagłym zwrotem ku wrogowi.

Zdesperowani Tatarzy, wycofujący się (tym razem nie w pozorowanym odwrocie) przed zwycięskim przeciwnikiem i uciekający aby ratować przede wszystkim swe życie (oraz resztki łupów) stosowali bardzo ciekawą oraz skuteczną taktykę opóźniającą pościg. Mianowicie wyrzucali za siebie część łupów, najczęściej złote i srebrne przedmioty. Dawało to czas na oddalenie się od sił przeciwnika, ponieważ co chciwsi wrogowie byli zajęci zbieraniem kosztowności (co prowadziło do utrudnienia pościgu albo rzadziej całkowitego jego zaprzestania). Tatarzy potrafili także wyrzucać łuki, kołczany itp., czyli zbędny balast w czasie ucieczki, aby być szybsi od pościgu i w taki sposób oddalić się od nieprzyjaciela.

Jedną z ulubionych taktyk czambułów było przejeżdżanie w pełnym galopie przed czołem wojsk nieprzyjacielskich, strzelając w ich kierunku gradem strzał z łuków. Tatarzy powtarzali ten manewr wielokrotnie, zadając przeciwnikowi jak największe straty.

Słabym punktem armii krymskiej była mała odporność tejże na ostrzał z broni palnej i artylerii, co wykorzystywały wojska Rzeczypospolitej, stosując tzw. szyk antytatarski – „z jazdą ustawioną w centrum, z taborem, obsadzonym artylerią i piechotą, osłaniającymi jej tyły i skrzydła”. Atakujących Tatarów odrzucał ostrzał piechoty i artylerii, a gdy natarcie się załamywało, do kontrnatarcia ruszała jazda polska z zadaniem zniszczenia wroga, w razie niepowodzenia jazda wracała pod osłonę taboru.

Jednak, jak była mowa wcześniej, Tatarzy unikali walki z większymi siłami nieprzyjaciela dzięki swej szybkości i zwrotności (wynikającej z braku taboru oraz z posiadania przez każdego Tatara kilku rączych koni, tzw. bachmatów tatarskich). Dlatego Polacy atakowali, gdy orda obciążona jasyrem i wozami z innymi łupami wracała na stepy. Była wtedy powolna, atak w takich warunkach dawał szansę na odbicie jasyru i zrabowanych rzeczy.

Gospodarka i społeczeństwo

Kraj był zacofany i ubogi, o nielicznej ludności (około 250 tys. osób). Stąd chanat krymski większość swych zysków zawdzięczał handlowi niewolnikami, których miał pod dostatkiem z ludzi wziętych w jasyr. Wielkim bogactwem naturalnym Krymu była sól, wydobywana w kopalniach soli – handel nią przynosił spore zyski. Kolejnymi źródłami dochodów chanatu były cła (dzięki rozwojowi handlu przynosiły zyski więcej niż przyzwoite) i na końcu podatki od ludności. Istotną rolę odgrywały także dochody uzyskiwane z „upominków”, czyli po prostu z danin płaconych przez różne kraje (swego czasu między innymi przez Rzeczpospolitą).

Ważną gałęzią gospodarki Krymu był hodowla owiec, koni, wielbłądów i bydła. Uprawa roli była mniej popularna (spowodowane to było między innymi wielkimi obszarami stepów na północy kraju, podczas gdy żyzne tereny znajdowały się tylko na południu). Na roli pracowali głównie niewolnicy tatarscy. Uprawiano jęczmień, żyto, zboże, kukurydzę. Wielką rolę odgrywało sadownictwo i ogrodnictwo. Rosły tam czereśnie, gruszki, wiśnie, śliwki, winogrona, jabłka itd.

Szlachta i arystokracja tatarska stanowiła zaledwie 1% ludności kraju, duchowieństwo muzułmańskie 6%. Większość społeczeństwa chanatu krymskiego stanowili rolnicy, chłopi i pasterze (te warstwy społeczne miały obowiązek brania udziału w wyprawach wojennych). Resztę stanowili Tatarzy zamieszkujący miasta, zajmujący się głównie rzemiosłem i handlem. W państwie krymskim zamieszkiwało wiele innych narodowości niemuzułmańskich – Ormian, Greków, Włochów (Genueńczycy), Żydów i Karaimów, cieszących się względną swobodą.

Pozycja kobiety była wyższa niż w innych krajach muzułmańskich. Mogły one procesować się z mężem o majątek, a także uczęszczać do szkoły. Tatar musiał się liczyć ze zdaniem swojej małżonki. Kobiety niekiedy wyprawiały się na wojnę i często brały udział w obronie chanatu przed napadami nieprzyjaciół.

Zobacz też

• Tatarzy w Polsce
• pałac chanów krymskich

Bibliografia

• Abrahamowicz Zygmunt (red.), Księga podróży Ewliji Czelebiego, Książka i Wiedza, 1969.
• Pajewski Janusz, Buńczuk i koncerz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1978.
• Podhorodecki Leszek, Czyngis-chan, Wyd. Foox, Warszawa 1991.
• LeszekL. Podhorodecki LeszekL., Chanat Krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVIII w., Warszawa: Książka i Wiedza, 1987, ISBN 83-05-11618-2, OCLC 834841480 .brak strony (książka)
• Podhorodecki L., Chanat Krymski. Państwo koczowników na kresach Europy, Warszawa 2012.
• Podhorodecki L., Hetman Stanisław Koniecpolski, Warszawa 2011.
• Romański Romuald, Wojny kozackie, Bellona, Warszawa 2005.
• Rostworowski Emanuel, Historia powszechna. Wiek XVIII, PWN, Warszawa 1977.
• Skorupa Dariusz, Stosunki polsko-tatarskie 1595-1623, wyd. PAN, Warszawa 2004.
• Wójcik Zbigniew, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, PWN, Warszawa 1968.
• Baranowski B., Polska a Tatarszczyzna w latach 1624–1629, Łódź 1948.
• Boratyński L., Stefan Batory i plan ligi przeciw Turkom (1576–1584), Kraków 1903.
• Czapliński W., Władysław IV i jego czasy, Kraków 2008.
• Dopierała K., Problem zagrożenia tureckiego w czasie wojny polsko-moskiewskiej w latach 1579–1582, [w:] Antonio Possevino SJ (1533–1611). Życie i dzieło na tle epoki, red. D. Quirini-Popławska, Kraków 2012.
• Dopierała K., Stosunki dyplomatyczne Polski z Turcją za Stefana Batorego, Warszawa 1986.
• Gliwa A., Zimowy najazd Tatarów Krymskich na Rzeczpospolitą w 1626 r. i jego skutki na terenie ziemi przemyskiej, „Rocznik Przemyski” 2006, t. 42, nr 1.
• Horn M., Chronologia i zasięg najazdów tatarskich na ziemie Rzeczypospolitej w latach 1600–1647, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1962, t. 8, cz. 1.
• Jačov M., Europa i Osmanowie w okresie lig świętych. Polska między Wschodem a Zachodem, Kraków 2003
• Majewski R., Z problematyki walk z Tatarami w pierwszej połowie XVII wieku, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1975, t. 30, nr 2.
• Teodorczyk J., Walki z Tatarami w pierwszej połowie XVII w., [w:] Zarys dziejów wojskowości  polskiej do roku 1864, t. 1: Do roku 1648, red. J. Sikorski, Warszawa 1965.