Przejdź do zawartości

Afanasij Matiuszenko

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Afanasij Matiuszenko
Афанасий Николаевич Матюшенко
Ilustracja
Matiuszenko wśród zbuntowanych marynarzy (w środku, w białej koszuli)
marynarz
Data i miejsce urodzenia

14 maja 1879
Dergacze

Data i miejsce śmierci

2 listopada 1907
Sewastopol

Przebieg służby
Lata służby

1900–1905

Siły zbrojne

 MW Imperium Rosyjskiego

Jednostki

pancernik „Potiomkin”

Główne wojny i bitwy

rewolucja 1905 roku

Afanasij Nikołajewicz Matiuszenko[1] (ukr. Афанасий Николаевич Матюшенко), w źródłach ukraińskich Panas Mykołajowycz Matiuszenko[2] (ur. 2 maja?/14 maja 1879 w Dergaczach, zm. 20 października?/2 listopada 1907 w Sewastopolu) – marynarz Floty Czarnomorskiej, przywódca buntu marynarzy pancernika „Potiomkin” podczas rewolucji 1905 r.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie i wczesne życie[edytuj | edytuj kod]

Pochodził z chłopskiej rodziny z guberni charkowskiej. Jako dziecko uczył się w szkole cerkiewno-parafialnej, jednak jako dwunastolatek musiał przerwać naukę i podjąć pracę szewca, by pomóc w utrzymaniu rodziny, jako że jego ojciec popadł w alkoholizm. W wieku lat piętnastu opuścił rodzinną wioskę i udał się w poszukiwaniu pracy do Charkowa. Najpierw pracował jako dozorca, następnie jako nafciarz w lokomotywowni. W środowisku robotników kolejowych zetknął się z ideami antycarskimi i bliskimi socjalizmowi[1]. Pracując w Charkowie, regularnie odwiedzał rodzinę w Dergaczach. Podczas jednej z wizyt starsi mieszkańcy wsi zadenuncjowali go policji, wiedząc o jego antycarskich poglądach. Matiuszenko zdołał jednak zbiec. Nie mogąc wrócić do Charkowa, wyjechał do Odessy, gdzie podjął pracę w porcie. Następnie zaciągnął się jako węglarz na statek płynący do Władywostoku. W tymże mieście, po dotarciu do celu, pozostał na dwa lata, pracując jako zastępca maszynisty. W 1898 r. zdecydował się na powrót do Dergaczy. Po spotkaniu z rodziną udał się do Rostowa nad Donem. Tam podjął pracę jako doker i wstąpił do marksistowskiego koła dyskusyjnego, którym kierował socjaldemokrata Władimir Pietrow[3]. Będąc szczerym przeciwnikiem caratu, pełnym poczucia krzywdy z racji położenia chłopów i robotników, nie zdecydował się jednak na wstąpienie do żadnej partii rewolucyjnej[4].

Służba we Flocie Czarnomorskiej. Bunt na pancerniku „Potiomkin”[edytuj | edytuj kod]

W 1900 r. otrzymał powołanie do armii i został skierowany do służby we Flocie Czarnomorskiej, trwającej według ówczesnych przepisów siedem lat[5]. W ramach przeszkolenia ukończył kurs obsługi urządzeń torpedowych, zaś w 1902 r. otrzymał dyplom kwatermistrza i został zamustrowany na pancernik „Potiomkin”, jeszcze przed ukończeniem jego budowy. Oczekując na zwodowanie pancernika, Matiuszenko służył na statku „Polarnaja Zwiezda”, prywatnym jachcie cara Mikołaja II[6].

We Flocie Czarnomorskiej Matiuszenko tworzył nielegalne rewolucyjne kółka dyskusyjne. Osobiście kolportował rewolucyjne ulotki i nawiązał kontakt z antycarskimi partiami obecnymi w Sewastopolu. Podczas gdy organizacje socjaldemokratyczne, które również starały się docierać do marynarzy, postulowały głównie podwyższenie marynarskiego żołdu, zapewnienie lepszej żywności, skrócenie służby wojskowej i zniesienie skomplikowanej tytulatury obowiązującej w kontaktach z oficerami, Matiuszenko był w poglądach bardziej radykalny. Dążył do wywołania bezpośredniego antycarskiego buntu we flocie[7]. Na pokładzie „Potiomkina” cieszył się ogromnym autorytetem marynarzy, ustępując pod tym względem jedynie swojemu przyjacielowi Grigorijowi Wakulenczukowi, również działaczowi Centralki[7].

W końcu maja 1905 r. Matiuszenko wziął udział w tajnym spotkaniu Centralki – marynarskiej organizacji rewolucyjnej, na Kurhanie Małachowa w Sewastopolu[8]. Centralkę stworzyli zimą 1904/1905 r. marynarze Floty Czarnomorskiej sympatyzujący z Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji oraz z Partią Socjalistów-Rewolucjonistów. Struktura funkcjonowała ponad podziałem partyjnym i niezależnie od cywilnych organizacji obu partii[9]. Podczas zebrania Matiuszenko wzywał do natychmiastowego wszczęcia powstania w całej Flocie Czarnomorskiej, wskazując na powszechne niezadowolenie marynarzy po klęsce pod Cuszimą[8]. Rozpoczęcie powstania zaplanowano na 8/21 czerwca 1905 r., podczas planowanych manewrów Floty Czarnomorskiej a jego centrum miał być reprezentacyjny okręt flagowy Floty – pancernik „Rostisław”[10]. Jednak dzień po zebraniu konspiratorów kapitan „Potiomkina” Jewgienij Golikow zapowiedział, że okręt wypłynie z portu w Sewastopolu przed innymi. Matiuszenko poprosił wówczas Centralkę o zgodę na niezwłoczne wszczęcie buntu na pokładzie „Potiomkina” i uzyskał zgodę[11]. Matiuszenko i Wakulenczuk planowali, że zrewoltowani marynarze przejmą kontrolę nad okrętem, następnie zawiadomią inne jednostki floty, a gdyby ich załogi nie chciały dołączyć do buntu, „Potiomkin” miał otworzyć do nich ogień[11]. W załodze „Potiomkina” większość stanowili marynarze pełniący służbę od niedawna, lojalni wobec caratu lub niemający sprecyzowanych poglądów[11]. Inni nie chcieli walczyć przeciwko carowi, wierząc, że to nie on był winien ich ciężkiego położenia[12]. Z rewolucją sympatyzowało około 200 marynarzy w 673-osobowej załodze[11].

14/27 czerwca załoga „Potiomkina” odkryła, że mięso, którego zamierzano użyć do przygotowania barszczu dla marynarzy, było zepsute i zarobaczone[13][14]. Marynarze odmówili spożycia posiłku. Starszy oficer Ippolit Gilarowski zażądał wydania prowodyrów protestów, zapowiadając, że marynarze, którzy nie będą jeść barszczu, zostaną rozstrzelani[15]. Krwawą rozprawę z buntownikami zapowiedział też kapitan Nowikow[14]. Matiuszenko i Wakulenczuk wezwali wówczas do otwartego wystąpienia przeciwko oficerom. Gilarowski dwukrotnie strzelił do Wakulenczuka, raniąc go śmiertelnie. Chwilę później Matiuszenko zastrzelił Gilarowskiego i z okrzykiem "Dość tego niewolnictwa!" wezwał pozostałych marynarzy do opanowania okrętu[16]>. Tego samego dnia zrewoltowani marynarze zabili również kapitana okrętu Nowikowa, lekarza okrętowego Smirnowa i pięciu[14] innych oficerów[17].

Zbuntowani marynarze wybrali Matiuszenkę na przewodniczącego komitetu ludowego, który miał dowodzić okrętem. Matiuszenko zapowiedział, że bunt będzie początkiem ogólnorosyjskiej rewolucji[18]. „Potiomkin” skierował się do Odessy, gdzie rewolucyjne protesty, strajki i wystąpienia trwały już w poprzednich dniach[19]. Odescy rewolucjoniści przekonywali Matiuszenkę, by uzbrojeni marynarze wspólnie z robotnikami przeprowadzili szturm na miasto i opanowali je. Matiuszenko chciał jednak trzymać się pierwotnego planu wzniecenia powstania całej Floty Czarnomorskiej[14]. Ostatecznie wieczorem 15/28 czerwca załoga „Potiomkina” jedynie obserwowała zamieszki w mieście, starcia uliczne, a następnie pacyfikację demonstracji i wielki pożar dzielnicy portowej, celowo wzniecony przez policję[20][21].

Plan wzniecenia powstania w całej Flocie nie powiódł się[20]. Zrewoltowana załoga, widząc, iż pozostała osamotniona, postanowiła wziąć kurs na Rumunię[20] i dopłynąć do portu w Konstancy. Matiuszenko, nie chcąc rezygnować z walki z caratem, początkowo nie chciał się na to zgodzić[22]. Uznał jednak, że w Rumunii marynarze mogliby uzupełnić zaopatrzenie i zapasy paliwa, po czym ponownie podjąć walkę[22]. W Konstancy Matiuszenko odmówił poddania lub sprzedaży „Potiomkina”[23]. Przekonał marynarzy, by odpłynąć do Teodozji, skoro władze rumuńskie nie pozwoliły im na zakup węgla i prowiantu. Matiuszenko odrzucił możliwość kapitulacji, chociaż władze rumuńskie zobowiązywały się zwolnić po niej marynarzy i pozwolić im udać się w dowolne miejsce[24]. Matiuszenko zamierzał w Teodozji zejść na ląd, następnie udać się do Batumi i dołączyć do tamtejszych socjalistów. Nadal wierzył, że rewolucjoniści będą zdobywać kolejne miasta i ostatecznie zmuszą cara do abdykacji[19]. Również w Teodozji marynarze nie otrzymali zgody na zakup węgla i żywności. Widząc, że władze rosyjskie są zdecydowane spacyfikować bunt za wszelką cenę, Matiuszenko i pozostała załoga ponownie obrali kurs na Konstancę[25]. Tam, otrzymawszy obietnicę, iż nie zostaną wydani Rosji, marynarze skapitulowali[26].

Emigracja i powrót do Rosji[edytuj | edytuj kod]

Razem z Aleksandrem Kowalenką, oficerem, który przeszedł na stronę buntowników i odeskim rewolucjonistą Konstantinem Feldmanem Afanasij Matiuszenko natychmiast po opuszczeniu okrętu udał się do Bukaresztu[27]. Rok 1906 przeżył w Rumunii, podróżował również do Szwajcarii, gdzie spotykał się z rosyjskimi rewolucjonistami-emigrantami z różnych organizacji, m.in. z Leninem[28] i Gieorgijem Gaponem[29]. Środowisko emigrantów rozczarowało go, nieustanne spory teoretyczne między partiami socjalistycznymi uważał za jałowe i bezsensowne[29]. W Rumunii żył w domu pisarza Zamfira Ralli-Arborego, organizował też spotkania dawnych marynarzy z pancernika „Potiomkin” i snuł plany wznowienia działalności rewolucyjnej w Rosji. Planował zorganizować spisek i zamordować głównodowodzącego Floty Czarnomorskiej adm. Grigorija Czuchnina, bezwzględnego wobec zbuntowanych marynarzy[30].

Na początku 1906 r. policja rumuńska zatrzymała Matiuszenkę za propagowanie socjalistycznych materiałów propagandowych. Następnie odebrano mu prawo pobytu w Rumunii i odstawiono na granicę z Austro-Węgrami. Stamtąd Matiuszenko wyjechał do Szwajcarii, a następnie do Francji[31]. Tam również nie pozwolono mu pozostać, toteż udał się najpierw do Londynu, a następnie do Stanów Zjednoczonych. W Nowym Jorku pracował w fabryce Singera i obracał się w kręgach rosyjskich emigrantów o rewolucyjnych poglądach. W końcu 1906 r. wrócił do Francji[31]. Tam zbliżył się do anarchosyndykalistów[28]. W styczniu 1907 r. rozpoczął przygotowania do powrotu do Rosji, pragnąc ponownie włączyć się w walkę z caratem. W maju, z fałszywym paszportem, ruszył w drogę. Ostatecznie przebrany za rybaka, przekroczył nielegalnie granicę rumuńsko-rosyjską. W końcu czerwca 1907 r. dotarł do Odessy, gdzie wziął udział w spotkaniu z miejscowymi rewolucjonistami. Ochrana śledziła go jeszcze za granicą, zaś w Odessie budynek, gdzie spotkali się działacze socjalistyczni, był pod policyjną obserwacją. Agenci zatrzymali Matiuszenkę w Mikołajowie, dokąd udał się dalej. Policja szybko zorientowała się, że jego dokumenty na nazwisko Fiedorienko są sfałszowane, a zatrzymany jest w rzeczywistości przywódcą powstania na „Potiomkinie”[31].

W końcu września Matiuszenko został osadzony w więzieniu w Sewastopolu, zaś w październiku postawiony przed sądem wojskowym, który sądził go za zabójstwo oficera podczas buntu. Skazany na śmierć, zrezygnował z prawa do apelacji[31]. Został stracony przez powieszenie na terenie sewastopolskiej twierdzy i pochowany w tajemnicy, obok marynarzy poległych podczas tłumienia powstania sewastopolskiego[32].

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Obelisk ku czci Matiuszenki znajduje się w Dergaczach na miejscu jego rodzinnego domu. Ulicę, przy której dom się znajdował, również nazwano jego imieniem[33], a w miejscowości otwarto muzeum Matiuszenki[2]. Ulice jego imienia istnieją w Sewastopolu (nazwa nadana w 1938 r.)[34], Charkowie[35], Astrachaniu[36].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Bascomb 2010 ↓, s. 48–51
  2. ↑ a b О.П. Тараненко, Матюшенко Панас Миколайович, t. 19, Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, ISBN 978-966-02-2074-4 [dostęp 2024-04-07] (ukr.).
  3. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 51–53.
  4. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 56.
  5. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 56–57.
  6. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 58–60.
  7. ↑ a b Bascomb 2010 ↓, s. 63–64
  8. ↑ a b Bascomb 2010 ↓, s. 44–45
  9. ↑ Bushnell 1985 ↓, s. 60.
  10. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 48.
  11. ↑ a b c d Bascomb 2010 ↓, s. 64–65
  12. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 79–80.
  13. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 98.
  14. ↑ a b c d Bushnell 1985 ↓, s. 61
  15. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 106-108.
  16. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 132–134.
  17. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 138-139 i 145-146.
  18. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 149–150.
  19. ↑ a b Bascomb 2010 ↓, s. 169–170 i 177.
  20. ↑ a b c Bushnell 1985 ↓, s. 62
  21. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 198–202 i 206.
  22. ↑ a b Bascomb 2010 ↓, s. 306–307
  23. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 335.
  24. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 342–344.
  25. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 378.
  26. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 391–394.
  27. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 399.
  28. ↑ a b Матюшенко Афанасий Николаевич [online], www.hrono.ru [dostęp 2024-04-07].
  29. ↑ a b Bascomb 2010 ↓, s. 18-19
  30. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 404.
  31. ↑ a b c d Bascomb 2010 ↓, s. 414-416
  32. ↑ Bascomb 2010 ↓, s. 418.
  33. ↑ Памятник А.Н.Матюшенко в Дергачах [online], 20 listopada 2019 [dostęp 2024-04-07] (ros.).
  34. ↑ Улица Матюшенко :: Севастопольский информационный портал [online], www.sevastopol.info [dostęp 2024-04-07].
  35. ↑ Матюшенко [online], streets-kharkiv.info [dostęp 2024-04-07] (ros.).
  36. ↑ Улица Матюшенко в Астрахани — 2ГИС [online], 2gis.ru [dostęp 2024-04-07] (ros.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • N. Bascomb: Czerwony bunt. Jedenaście tragicznych dni na pokładzie pancernika „Potiomkin”. Kraków: Znak, 2010. ISBN 978-83-240-1347-0.
  • J. Bushnell: Mutiny amid Repression. Russian Soldiers in the Revolution of 1905-1906. Bloomington: Indiana University Press, 1985. ISBN 0-253-33960-X. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Afanasij_Matiuszenko&oldid=74051566”