Chaim Goldberg (Haggai)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Chaim Goldberg
Haggai
Data i miejsce urodzenia

1888/1890
Łuków

Data i miejsce śmierci

1943
Białystok / Treblinka

Zawód, zajęcie

rysownik, ilustrator, projektant graficzny, drukarz

Chaim Goldberg (hebr. חיים גולדברג, jid. גאָלדבערג ur. 1890[1] w Łukowie, zm. 1943[2] w getcie białostockim), znany także pod pseudonimem artystycznym Haggai (hebr. חַגַּי) – żydowsko-polski grafik, fotograf, ilustrator i drukarz, a także pisarz i poeta tworzący w języku jidysz i hebrajskim.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Chaim Israel Goldberg urodził się w Łukowie w guberni siedleckiej (obecnie w województwie lubelskim) w rodzinie chasydzkiej, jako syn Fajgi (z domu Nissenbaum) i Zalmana Goldberga[3].

Uzyskał tradycyjne żydowskie wykształcenie i studiował w jesziwie w swoim rodzinnym mieście, jednak, wykazując duży talent artystyczny, opuścił je i wyjechał do Niemiec, aby uczyć się sztuki w warsztatach i szkołach artystycznych. W 1912 roku wrócił do Polski i otworzył pracownię fotograficzną w Warszawie. Wkrótce został zatrudniony w wydawnictwie Jehudia[4], należącym do dziennika „Hajnt” (Dzisiaj), jako ilustrator i grafik projektujący kartki okolicznościowe i pocztówki. Goldberg tworzył kolorowe kartki metodą kompozytową, tworząc własny, niepowtarzalny styl projektów graficznych. Najpierw fotografował w swojej pracowni inscenizowane sceny przedstawiane przez aktorów-amatorów, wraz z odpowiednim strojem i oprawą, a następnie, wykorzystując techniki malarskie i graficzne, dodawał do obrazów elementy ilustracyjne oraz skomponowane przez siebie krótkie, rymowane w jidysz pozdrowienia[5]. W ten sposób stworzył serię popularnych pocztówek z życzeniami Leszana Towa (Szczęśliwego Nowego Roku), ukazujących różne zwyczaje tradycji żydowskiej wokół świąt Rosz Haszana, Jom Kipur, Sukot i Simchat Tora[4]. Swoje prace sygnował najczęściej podpisem H.Goldberg[6] lub tylko monogramem HG. Shalom Sabar, badacz sztuki i folkloru żydowskiego, określa Goldberga jako „być może najważniejszego projektanta kartek okolicznościowych działającego w Polsce na początku XX wieku. Choć nie był artystą pierwszej klasy, jego różnorodne talenty jako fotografa, malarza-amatora, grafika, a nawet poety znalazły odpowiednią platformę w postaci projektów kartek okolicznościowych. Przed wydrukowaniem ostatecznej wersji Goldberg dodawał do fotografii inscenizowanej sceny ostatnie szczegóły – retuszował niezbędne elementy, wprowadzał napisy i umieszczał ramkę z rymowankami objaśniającymi obraz[7]. Nie wiadomo jaką drogą projekty Goldberga trafiły do innych wydawców kart pocztowych – warszawskich firm S. Resnik, Central czy nowojorskiego Williamsburg Art Company. Mimo retuszu autorskich sygnatur czy wprowadzania dodatkowych nadruków w języku angielskim na kartach amerykańskich, styl prac Goldberga jest stosunkowo łatwy do atrybucji.

W tym samym okresie wydawał także zbiorki humorystyczne i ulotki z okazji świąt żydowskich pod pseudonimem artystycznym „Haggai”. Od końca lat 10. XX wieku ilustrował wydawane w Warszawie serie książek dla dzieci w języku jidysz i hebrajskim, w tym ilustrowaną bibliotekę dziecięcą Shibolim (Uszy) – 70 ilustrowanych książeczek, z których większość stanowiła adaptację baśni ludowych (wydawnictwo Eliasza Gitlina[8], początek lat 20. XX w.); Agadot Yavan (Legendy Grecji, czyli mitologia grecka; 3 tomy, Gitlin, 1922) – w języku hebrajskim w adaptacji Eliezera Mitropolitnskiego z jednoczesnym wydaniem w jidysz: Grikishe mitn; hebrajska biblioteka dla maluchów Tsil Tslil „Tarbut”, którą również zaprojektował i wydrukował; oraz hebrajski elementarz Tsafririm autorstwa Icchaka Katzenelsona i Icchaka Berkmana (Ahisefer, połowa lat dwudziestych XX wieku). Narysował także wiele stron tytułowych, np. dla serii dziecięcej Josefa Ravina Maysehlekh fun der gantser velt (Opowieści z całego świata; Gitlin, 1921.), także dla drugiej książki jubileuszowej dziennika „Hajnt” (1938)[9].

W latach dwudziestych XX wieku Goldberg otworzył przy ulicy Marszałkowskiej 131 (od roku 1937 przeniesioną do nowego lokalu przy ulicy Królewskiej 25) w Warszawie drukarnię i pracownię cynkografii artystycznej pod nazwą Graficon[10]. W warsztacie, w którym pracował wraz z żoną Esterą[11] projektował czcionki hebrajskie, ozdoby drukarskie i litografie oraz wykonywał matryce dla szeregu wydawnictw i gazet. Oprócz zamiłowania do rymowanek i ilustrowania stron tytułowych Goldberg darzył szczególną estymą liternictwo[12]. Dążył do udoskonalenia typografii hebrajskiej (zwłaszcza w kontekście druku żydowskiego w Polsce), gdyż uważał ją za wadliwą i psującą przyjemność z czytania. Starał się wymyślić nowy zapis, który pasowałby do żywego słowa. W 1922 roku opublikował w czasopiśmie bibliograficznym „Bikher-velt” (Świat Książki) artykuł na temat konieczności reformy i modernizacji czcionki hebrajskiej. Włożył wiele wysiłku w wykonanie nowych wzorów kroju pisma.

W latach trzydziestych publikował wiersze i opowiadania w języku hebrajskim i jidysz w czasopismach dla dzieci, m.in. „Olami hakatan” (Mój mały świat). Jego utwory literackie ukazywały się także w książkach, które sam ilustrował i drukował z zastosowaniem własnych innowacji typograficznych. Goldberg był aktywnym członkiem założycielem Stowarzyszenia Żydowskich Artystów Plastyków w Polsce.

Goldbergowi zależało na wydawaniu książek w języku jidysz w stylu europejskim, w małym nakładzie, z oryginalnymi grafikami uznanych artystów żydowskich. W 1931 roku sam opublikował monografię artysty Maurycego Appelbauma, której towarzyszyły wysokiej jakości reprodukcje[13]. W 1935 roku paryskie wydawnictwo Le Triangle, specjalizujące się w sztuce żydowskiej, wydało album zawierający 50 jego obrazów o tematyce żydowskiej, ze wstępem francuskiego krytyka sztuki Paula Fierensa. W recenzjach chwalono jego wysoki poziom graficzny rysownika i pomimo specyficznej tematyki, doceniono także elementy zarówno modernistyczne, jak i romantyczno-realistyczne zawarte w jego pracach[14].

Podczas niemieckiej inwazji na Polskę we wrześniu 1939 roku Goldbergowi udało się uciec do okupowanego przez Związek Radziecki Białegostoku. Mieszkał tam w czasie okupacji sowieckiej i zajmował się cynkografią[15]. Po zajęciu Białegostoku przez Niemców w 1941 roku był uwięziony w getcie białostockim. Tam odpowiadał za rysowanie oficjalnych plakatów Judenratu[16].

Chaim Goldberg najprawdopodobniej zginął w 1943 roku w getcie białostockim (według innego źródła w Treblince[17]). W Holokauście zginęła także jego żona Esther (ur. 1900)[11] oraz ich jedyny syn Max (ur. 1919), który poszedł w ślady rodziców i studiował grafikę i fotografię artystyczną w wiedeńskiej Höhere Graphische Bundes-Lehr- und Versuchsanstalt (według niepotwierdzonych źródeł zginął jako partyzant)[18].

Po wojnie wśród ruin getta warszawskiego odnaleziono album zawierający 32 pocztówki Goldberga wydrukowane przez wydawnictwo Jehudia w Warszawie w latach 1912–1918. Obrazy znajdują się w zbiorach Biblioteki Narodowej[19].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ נאָלדבערג, חײם (הני) Goldberg, Khayim (Ḥaggai) (1890–1943) – the Congress for Jewish Culture [online], congressforjewishculture.org [dostęp 2024-02-21].
  2. ↑ Khaim Goldberg [online], @yadvashem [dostęp 2024-02-21] (ang.).
  3. ↑ Zalman Goldberg [online], @yadvashem [dostęp 2024-02-21] (ang.).
  4. ↑ a b Joanna Brańska, „Na Dobry Rok bądźcie zapisani”. Żydowskie karty noworoczne firmy Jehudia, Warszawa: Biblioteka Narodowa, 1997, s. 8-9, 22-23, ISBN 83-7009-190-3.
  5. ↑ The Curious History of Rosh Hashanah Cards in Yiddish [online], The Forward, 18 września 2017 [dostęp 2024-02-22] (ang.).
  6. ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2024-02-21] (pol.).
  7. ↑ Shalom Sabar, “meʼa shnoṭ karṭise „shana ṭova”: le-toldotav shel ha-minhag ve-hitpathuto ht-omanutit,” w: Muky Tsur (red.), Ba-shanah ha-baʼah: ‘shanot ṭovot’ min ha-ḳibuts, Givʻat Ḥavivah: Yad Yaʻari, ha-Merkaz le-tiʻud ṿe-ḥeḳer shel ha-Shomer ha-tsaʻir; Ḳiryat Śedeh Boḳer: Ha-Merkaz le-moreshet Ben-Guryon, Universiṭat Ben-Guryon ba-Negev; Efʻal: Yad Ṭabenḳin, merkaz meḥḳari raʻyoni ṿe-tiʻudi shel ha-tenuʻah ha-ḳibutsit, 2001, s. 21 (hebr.). Autor stwierdza, że „mimo inscenizacji i sztuczności tych scen, zawierają one cenne dane etnograficzne dotyczące zwyczajów i ich celebrowania, ubiorów, zajęć Żydów, wyglądu przedmiotów religijnych oraz wnętrz domowych, takich jak meble i ozdoby.”.
  8. ↑ Eliasz Gitlin był właścicielem księgarni i wydawcą z siedzibą w Kramach Nalewkowskich w Warszawie, zmarł w roku 1932, po jego śmierci firmę prowadziła wdowa Ewa-Chaw i córka Anna, zob.: Jan Kaczorowski, Jan Le Witt i Jerzy Him życie i twórczość, Wrocław 2020, s. 56.
  9. ↑ Finkelstein, Haynṭ, Tel-Aviv 1978, s. 288 (jid.).
  10. ↑ Książka Informacyjno-Adresowa Cała Warszawa, 1930, dział XIII s. 28.
  11. ↑ a b Ester Goldberg [online], @yadvashem [dostęp 2024-02-21] (ang.).
  12. ↑ Nachman Mayzel, “Di yidish-poylishe ḳinstler-plastiḳer,” Geṿen amol a lebn: dos Yidishe ḳulṭur-lebn in Poyln, Buenos Aires: Tsenṭral-farband fun Poylishe Yidn in Argenṭine, 1951, s. 186 (jid.).
  13. ↑ Chaim Goldberg: Maurycy Applebaum. Jego życie i twórczość. Warszawa 1931.
  14. ↑ Józef Sandel, “Haim Goldberg,” Umgekumene Yidishe kinsṭler in Poyln, vol. 1, Warsaw: Farlag Yidish Bukh, 1957, s. 83–84 (jid.).
  15. ↑ Chaim Finkelstein, Haynṭ: a tsayṭung bay Yidn, 668-699, 1908-1939, Tel-Aviv: Farlag Y.L. Perets, 1978, s. 227 (jid.).
  16. ↑ Nachman Blumenthal, “mavo,” in: Blumenthal, Darko shel Yudenraṭ: teʻudot mi-geṭo Byalisṭoḳ, Yerushalayim: Yad ṿa-shem, 1962 (hebr.).
  17. ↑ Haim Goldberg: wpis dokonany przez siostrzenicę Barbarę Kupsick Klion (córka siostry Broni Kupsick), 19 lutego 1997, w: The Central Database of Shoah Victims’ Names, Yad Vashem. Zobacz także stronę ojca: Zalman Goldberg, wpis dokonany przez Barbarę Kupsick Klion (jego wnuczkę), 19 lutego 1997, w The Central Database of Shoah Victims’ Names, Yad Vashem.
  18. ↑ Max Goldberg [online], @yadvashem [dostęp 2024-02-21] (ang.).
  19. ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2024-02-21] (pol.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Chaim_Goldberg_(Haggai)&oldid=73386771”