Pałac w Opolu Lubelskim
nr rej. A/448 z 14 listopada 1970 roku | |
Pałac w Opolu (2016) | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Miejscowość | |
Adres |
ulica Lipowa 23 |
Typ budynku |
pałac |
Styl architektoniczny |
barokowy |
Architekt | |
Rozpoczęcie budowy |
XV–XVI wiek |
Ważniejsze przebudowy |
1740, 1766-1771 |
Zniszczono |
1854 |
Pierwszy właściciel |
Słupeccy |
Kolejni właściciele |
Tarłowie, Lubomirscy |
Obecny właściciel |
Liceum Ogólnokształcące w Opolu Lubelskim |
Położenie na mapie województwa lubelskiego | |
Położenie na mapie Polski | |
51°09′03″N 21°58′32″E/51,150833 21,975556 |
Pałac w Opolu Lubelskim (wcześniej Zamek Słupeckich oraz Pałac Jana Tarło) – barokowy pałac wojewody Jana Tarło z ok. 1740 i Lubomirskich z ok. 1766-1771, zbudowany w miejscu zamku Słupeckich z około 1613 roku, znajdujący się w Opolu Lubelskim.
Budynek pałacu w 2 połowie XIX wieku został pozbawiony barokowych elementów architektonicznych, obniżono jego mansardowy barokowy dach i następnie służył jako koszary wojskowe i szpital. Obecnie mieści się w nim Liceum im. Adama Mickiewicza.
Opis[edytuj | edytuj kod]
Obecna forma budynku jest wynikiem przebudowy barokowej rezydencji na rosyjskie koszary po 1854 roku. Wcześniejszy kształt architektoniczny pałacu, szczególnie wysoki barokowy dach mansardowy, rzeźby na tympanonach, kamienne balustrady i inne ornamenty, zostały usunięte przez Rosjan i już nie przywrócone, co w dużym stopniu oszpeciło budynek. Obecnie pałac to trzykondygnacyjny budynek na planie prostokąta z ryzalitami na końcach elewacji. Układ wnętrz jest dwutraktowy i częściowo zmieniony w trakcie przebudów i remontów. Wystrój wnętrz z XVIII wieku nie zachował się. W przyziemiu zachowały się sklepienia z lunetami i kolebkowe. Północna fasada wychodząca na dziedziniec ma trzynaście osi, rozdzielonych pilastrami z jońskimi kapitelami. Środkowe okno (nieco szersze od pozostałych) na piętrze fasady jest pozostałością po XVIII-wiecznych głównych drzwiach wejściowych, na które prowadzą biegi kamiennych stopni. Elewacja południowa – dawniej wychodząca na reprezentacyjny ogród barokowy, ma piętnaście osi z pilastrami, ale z kapitelami toskańskimi. Tworzący bazę dla budynku parter jest boniowany[1].
W związku z tym, że nie przeprowadzono wykopalisk archeologicznych, do tej pory jeszcze niewiele wiadomo o dawnych budynkach znajdujących się w miejscu pałacu i jego otoczeniu. Zachował się jedynie budynek gospodarczy od strony południowo-wschodniej, który w XIX wieku został zamieniony na szpital. Wcześniej był to jeden z czterech budynków wzniesionych w XVIII wieku i otaczających dziedziniec pałacowy. Na fundamentach budynków gospodarczych od strony południowo-zachodniej wznosi się jeden z budynków szpitalnych. Po zabudowaniach północnych nie zachowały się żadne ślady – północno-zachodni został rozebrany w 1996 roku, północno-wschodni znacznie wcześniej.
Na zachód od pałacu zachowało się kilka budynków folwarku. Spichlerz z końca XVIII wieku zaadaptowano na kino i Opolskie Centrum Kultury. Położony na południe od pałacu szpital polowy, wybudowany w drugiej połowie XIX wieku przez wojsko, został rozebrany w 2001 roku. Zachowała się także XVIII-wieczna figura św. Jana Nepomucena, obecnie na terenie szpitala; prawdopodobnie pierwotnie figura ta była ustawiona na okrągłej wyspie w ozdobnym stawie po północnej stronie pałacu[1].
Zamek Słupeckich[edytuj | edytuj kod]
Ze wzmianek wynika, że w 1368 roku właścicielem Opola był Sięgniew ze Słupczy, Kowali i Puszyna[2]. Prawa miejskie Opole otrzymało pod koniec XIV wieku i być może wtedy powstała w tym miejscu pierwsza ufortyfikowana siedziba Słupeckich. Założenie to było otoczone z trzech stron stawami i fosą od zachodu, jednak jego dokładne rozplanowanie nie jest znane[1]. W roku 1398 (?) wymieniany był Przecław Słupecki student Uniwersytetu w Heidelbergu[3]. Kronikarz Jan Długosz w roku 1478 wymienił jako właściciela Opola Jana z Konar i Słupcy, który uzyskał od króla Kazimierza Jagiellończyka potwierdzenie dawnych przywilejów oraz nadanie jarmarków[4]. Wpływy rodziny Słupeckich herbu Rawicz zwiększyły się w XVI wieku, gdy godność senatora otrzymał rotmistrz i starosta sokalski Zbigniew Słupecki, który poślubił córkę hetmana Mikołaja Firleja. Przypuszczalnie to jego syn Stanisław Słupecki z Konar, poseł, senator i kasztelan lubelski, wykształcony w Wittenberdze i Lipsku, przypuszczalnie wybudował zamek (lub ufortyfikowany dwór) i zaczął gromadzić w nim razem z bratem Zbigniewem Słupeckim (zm. 1594) zbiory malarstwa i bibliotekę[5].
Niedługo po 1600 roku rozpoczęto prace nad przebudową średniowiecznego dworu na pałac, kiedy to senator i kasztelan lubelski Feliks Słupecki (ok. 1571-1616) i Barbara Leszczyńska – siostra Rafała Leszczyńskiego – wzięli ślub w zamku w Baranowie Sandomierskim[1]. Budowę nowej rezydencji w Opolu ukończono w 1613 r. o czym świadczy belka stropowa odkryta podczas remontu pałacu w latach 30. XX wieku. Belka znajduje się obecnie w starej dzwonnicy przy kościele parafialnym w Opolu.
Pałac Feliksa Słupeckiego ukończony w 1613 roku był zbudowany z białego kamienia i cegły, pokryty dachówką, miał sześć wierzchów (szczytów?), dwie kondygnacje i w narożach cztery kryte blachą alkierze z pokoikami[6]. Dostępu do środka broniła wielka, żelazna krata przy wejściu. W dolnej kondygnacji znajdowały się pomieszczenia gospodarcze. Do reprezentacyjnych pomieszczeń na piętrze prowadziły zewnętrze, jednobiegowe i dwustronne schody z gankiem, nad którym wznosiła się dekoracyjna wieżyczka. Na piętrze znajdowała się sień z sionką i pokój stołowy, w bocznej izbie biblioteka, do tego dwa pokoje narożne i apteczka. Komunikację wewnątrz pałacu umożliwiały także kręcone schody w alkierzu od strony ogrodu.
W pobliżu dworu znajdowały się: wieża narożna, Dom Wysoki[6], który być może był średniowieczną wieżą obronną Słupeckich, starszy dwór nazywany „domem niskim służnym”, dom kuchenny, łaźnia, dom ogrodnika, dom urzędniczy oraz ogród włoski. Siedzibę poprzedzały wielki staw i sadzawka, wykorzystane w XVIII wieku przy projektowaniu barokowego ogrodu. Całość założenia zachowała dawny układ obronny i jeszcze w końcu XVII wieku była otoczona fosą i stawami oraz palisadą. Do rezydencji wjeżdżało się groblą i murowaną bramą wjazdową. Z dwóch stron bramy znajdowały się łamane schody prowadzące do dwóch izb ponad nią, które służyły jako zbrojownia. Niewykluczone, że Feliks Słupecki rozbudował istniejącą wtedy XVI-wieczną rezydencję o cechach gotyckich i nadał jej kształt siedziby pałacowej o charakterze manierystycznym.
Feliks Słupecki był kalwinistą, w przeciwieństwie do większości Polaków, którzy byli katolikami i członkowie jego rodziny studiowali w Norymberdze, Heidelbergu, Strasburgu, Bazylei i Lejdzie, zamiast preferować np. uniwersytet w Padwie przez innych Polaków[7]. Słupeccy utrzymywali żywe kontakty z myślicielami zachodnioeuropejskimi i wielu z nich gościli w Opolu (m.in. przebywał u Feliksa Słupeckiego wykładowca z uniwersytetu w Lejdzie Petrus Bertius, autor „Tabulae Geographicae Contractus”). Ze źródeł wiadomo m.in., że Feliks Słupecki korespondował z holenderskim prawnikiem protestanckim Hugo de Groot (Grotius). Obszerna biblioteka Słupeckiego zawierała szereg dzieł teologicznych, a w 1598 r. Wraz z Krzysztofem Kraińskim założył w Opolu Lubelskim szkołę kościoła reformowanego[8]. Pod koniec życia Feliks nawrócił się na katolicyzm[9].
Jerzy Słupecki, ostatni męski potomek rodu, zmarł w 1664 r. Po nim właścicielami były jego córki – Teodora, żona Stanisława Dunin-Borkowskiego i Barbara, żona Marka Butlera herbu Butler, a następnie Jana Żydowskiego, chorążego krakowskiego. Następnie dobra odziedziczyła córka Teodory, Teresa z Dunin-Borkowskich żona Stanisława Tarło, a po niej jej syn Jan Tarło wojewoda lubelski ożeniony w 1720 roku z Elżbietą Łaszczową.
Pałac Jana Tarły[edytuj | edytuj kod]
Pałac przebudowano w stylu barokowym w latach 1737–1743 dla Jana Tarły, wojewody lubelskiego, pod kierunkiem morawskiego budowniczego Franciszka Antoniego Magiera (Mayera). Kontrakt zobowiązywał go do przebudowania starego pałacu w Opolu i wybudowania nowych pawilonów w narożach[1]. Zburzono wtedy narożne pokoiki i w ich miejsce zbudowano boczne wystające ryzality. Powstał wtedy 13-osiowy, 40 metrowy, trzykondygnacyjny budynek z 24 pomieszczeniami. Przebudowa mogła polegać na wyburzeniu alkierzy i wzniesieniu w to miejsce trzytraktowych pawilonów, które utworzyły symetryczne ryzality boczne. Z pałacu Słupeckich pozostawiono zewnętrze schody prowadzące na piętro. Podwyższenie budynku o jedną kondygnację umożliwiło powstanie dwukondygnacyjnej sali balowej, ozdobionej pilastrami i rzeźbami w formie medalionów, wazonów oraz kwiatowych festonów[10]. Na dziedziniec paradny, który był otoczony czterema symetrycznie ustawionym oficynami, prowadziła aleja po grobli usypanej na stawie.
W inwentarzu pałacowym z 1750 r. odnotowano duży zbiór malarstwa, o obrazach wspomina również spis majątku Słupeckich z 1688 r. Większość z nich były to obrazy przypuszczalnie pochodzenia holenderskiego i włoskiego, ze scenami rodzajowymi, pejzażami oraz martwe natury. W pomieszczeniach stały gdańskie kanapy, stoły, szafy i krzesła. W jednym z gabinetów wymieniano piec saski wyzłacany. Obrazy wisiały we wszystkich pomieszczeniach pałacowych, w pokojach, sieniach, kaplicy, altanie i cekhauzie (zbrojowni).
Całość tworzyła barokowe założenie pałacowe w typie entre cour et jardin (między dziedzińcem a ogrodem).
Jan Tarło sprowadził do Opola w 1743 r. zakon pijarów i pomógł im wybudować barokowy klasztor. Pijarzy otworzyli w 1761 r. w Opolu pierwszą w Polsce zawodową szkołę rzemieślniczą, opartą na nowoczesnych zasadach nauczania. Wiele książek z pałacu zostało w związku z tym przekazanych do klasztoru, jednak wielka biblioteka została rozproszona w XIX wieku. Pijarzy zostali wypędzeni z Opola przez Rosjan po Powstaniu styczniowym w 1863 roku.
Wdową po Janie Tarło była, odgrywająca znaczną rolę polityczną, Zofia Krasińska, która założyła wokół pałacu park i powiększyła zbiory gromadzone w pałacu[1]. Zofia Krasińska wyszła w 1754 roku za Antoniego Lubomirskiego i z tym rodem związane były następnie losy pałacu przez kilka następnych dekad.
Pałac Lubomirskich[edytuj | edytuj kod]
Po ślubie z Zofią Krasińską, wdową po Janie Tarło, od 1754 r. pałac i otaczający go majątek ziemski wszedł w posiadanie księcia Antoniego Lubomirskiego, wojewody lubelskiego. Razem z żoną podjęli przebudowę pałacu w latach 1766–1771 wg projektu (m.in.) Domenico Merliniego i Ferdynanda Naxa, przy bliżej nieznanym współudziale królewskiego architekta Jakuba Fontany[13][14]. W zachodnią ścianę budynku wmurowana jest marmurowa tablica ufundowana w 1773 przez Zofię z Krasnego Krasińską i księcia Antoniego Lubomirskich na pamiątkę przeprowadzonej restauracji pałacu[10].
Pałac odziedziczył w 1782 roku siostrzeniec Antoniego, książę Aleksander Lubomirski (zm. 1804). Aleksander Lubomirski zbudował w latach 1785–1787 willę palladiańską dla przyjmowania gości w Niezdowie, około 1 km na zachód od pałacu[15].
Książę Aleksander Lubomirski ożenił się z Rozalią Czartoryską, z którą miał córkę księżniczkę Aleksandrę Franciszka Lubomirską. Rozalia przebywała w Paryżu (z mającą 7 lat córką Aleksandrą) w czasie Rewolucji Francuskiej. Była kilkakrotnie aresztowana w Paryżu pod zarzutem szpiegostwa i pod tym zarzutem została zgilotynowana w 1794 roku w wieku 23 lat. Jej córka Aleksandra została uwolniona z więzienia, w którym była przetrzymywana ze swoją zmarłą matką, i wróciła do Opola Lubelskiego.
Nauczycielem Aleksandry w Opolu około 1800 roku był Jean Vesque de Puttelange, były holenderski urzędnik państwowy, który przebywał w Polsce na wygnaniu. W pałacu urodził się jego syn Johann Vesque von Püttlingen (kompozytor „J. van Hoven”). W 1804 Aleksandra wraz z ojcem przeniosła się do Wiednia, gdzie wyszła za mąż za orientalistę hrabiego „Emira” Wacława Seweryna Rzewuskiego.
Pałac w XIX wieku[edytuj | edytuj kod]
W 1847 roku Aleksandra Rzewuska z Lubomirskich sprzedała pałac w Niezdowie sędziemu Kazimierzowi Wydrychiewiczowi[15][16]. W 1854 roku sprzedała pałac w Opolu rosyjskiemu generałowi Iwanowi Paskiewiczowi, który od 1831 był namiestnikiem Królestwa Polskiego. Paskiewicz ogołocił pałac i przekazał rosyjskiemu rządowi. W wyniku tego po 1854 r. pałac przebudowano w rosyjskie koszary wojskowe i w związku z tym architektura pałacu została poważnie zniekształcona. Między innymi wtedy usunięto mansardowy dach oraz skuto barokowe balustrady i tympanony, a także podwyższono trzecią kondygnację. Budynki gospodarcze przebudowano na szpital. Dawny wystrój wnętrz został zniszczony.
W latach 1933–1939 budynek został wyremontowany. W latach 1954–1956 budynek zaadaptowano na cele szkolne. W latach 2001–2002 pomalowano fasadę[1]. Obecnie budynek dawnego pałacu jest wykorzystywany jako liceum ogólnokształcące imienia Adama Mickiewicza.
Zbiory sztuki i księgozbiór pałacowy[edytuj | edytuj kod]
Od XVI wieku w pałacu znajdowała się powiększana przez dziesięciolecia kolekcja książek, a także kolekcja malarstwa holenderskiego. Biblioteka i obrazy uległy rozproszeniu w połowie XIX wieku, kiedy to pałac przeszedł na własność rosyjskiego generała Iwana Paskiewicza. Część książek znajdujących się w bibliotece pałacowej trafiło do seminarium pijarów w Opolu Lubelskim, a po kasacie zakonu po upadku Powstania styczniowego, część księgozbioru trafiła do Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie oraz do Biblioteki Seminarium Duchownego w Lublinie, gdzie znajduje się m.in. 20 książek Zbigniewa Słupeckiego i około 50 książek Feliksa Słupeckiego[5][9].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g Hubert Mącik: Opole Lubielskie. Zamkomania - Zamki.res.pl, 2008. [dostęp 2023-05-12]. (pol.).
- ↑ S. Kuraś, Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego, Warszawa 1978, s. 167.
- ↑ D. Żołądź – Strzelczyk, Peregrinatio academica, Studia młodzieży polskiej z Korony i Litwy na akademiach i uniwersytetach niemieckich w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Poznań 1996, s. 231.
- ↑ Jan Długosz, Liber beneficiorum II, s. 545.
- ↑ a b Zbigniew Słupecki h. Rawa [online], ipsb.nina.gov.pl [dostęp 2023-05-12] (pol.).
- ↑ a b Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (22.1960) [online], digi.ub.uni-heidelberg.de [dostęp 2023-05-14] (niem.).
- ↑ Teresa Berger: Liturgy in Migration: From the Upper Room to Cyberspace. Liturgical Press, 2012, s. 111. ISBN 978-0-8146-6275-5.
- ↑ Berger 2012
- ↑ a b Feliks Słupecki h. Rawa [online], ipsb.nina.gov.pl [dostęp 2023-05-12] (pol.).
- ↑ a b Opole Lubelskie dawny pałac [online], lubelskieklimaty.pl [dostęp 2023-05-12] .
- ↑ Willa zbudowana przez Aleksandra Lubomirskiego w latach 1785–1787 według projektu Franciszka Degena
- ↑ Sołtys, Angela. Aleksander Lubomirski’s villa in Niezdów. „Kwartalnik Architektury I Urbanistyki 4/2001”, 2001. BazTech.
- ↑ Pałac Lubomirskich w Opolu Lubelskim. 2014-06-17. [dostęp 2023-05-12]. (pol.).
- ↑ Mark Salter: Poland. 2000, s. 312, seria: Rough Guides. ISBN 1-85828-849-5.
- ↑ a b Angela Sołtys. Aleksander Lubomirski’s villa in Niezdów. „Kwartalnik Architektury I Urbanistyki 4/2001”, 2001. BazTech.
- ↑ Zmarł w 1869. Fotografia kamienia nagrobnego w Opolu. Ś.P. Kazimierz Wydrychiewicz Właściciel Opolszczyzny +1869. [dostęp 2015-11-06].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Gawarecki, Henryk. O pałacu w Opolu po raz trzeci (Przebudowa pałacu przez Franciszka Magiera około 1740 roku), Biuletyn Historii Sztuki, tom XXIV, nr 2, 1962 rok, s. 234–236
- Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, tom VIII, Województwo lubelskie
- Rolska-Boruch, Irena. Pałac w Opolu, jego dzieje i zbiory Roczniki Humanistyczne, tom XLVII, zeszyt 4, 1999 rok
- Rolska-Boruch, Irena. Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach zwanych Lubelszczyzną. 1500–1700
- Rolska-Boruch, Irena. Domy pańskie na Lubelszczyźnie od późnego gotyku do wczesnego baroku
- Tatarkiewicz, Władysław. Opole i Nałęczów – Merlini i Nax. O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku
- Teodorowicz-Czerepińska, Jadwiga, Ponownie o pałacu w Opolu. Biuletyn Historii Sztuki, t. XXII, 1969
Źródła[edytuj | edytuj kod]
- Archiwum Państwowe w Lublinie, Księgi Grodzkie Lubelskie, sygn. 21279, k. 18
- Archiwum Państwowe w Lublinie, Księgi Grodzkie Lubelskie, sygn. 21287, k. 51v
- Archiwum Państwowe w Lublinie, Księgi Grodzkie Lubelskie, Regresti rerum mobilium Fatis JGMci Tarło Pltni Sandoirien. derelict. seu Inventarij Palatij Opolen, conscripti oblata 7.III.1750, sygn. 21471, k. 487-499
- Jan Długosz, Liber beneficiorum II, s. 545