Styl saz
Styl saz (tur. saz yolu) – styl roślinnego ornamentu i powiązany z nim styl sztuki w XVI-wiecznym Imperium Osmańskim.
Nazwa i tożsamość[edytuj | edytuj kod]
Saz (dosłownie "trzcina") był stylem roślinnego ornamentu popularnego w osmańskiej sztuce zdobniczej XVI wieku, w którym różne stylizowane, często kompozytowe kwiaty układały się wdzięcznie wraz z lacetowatymi liśćmi o strzępiastych brzegach[5][3]. Jednocześnie nazwy "saz" używano także na określenie stylu, w którym ten ornament był podstawowym elementem kompozycji[6][3].
W przeciwieństwie do lepiej znanego stylu historycznego osmańskie malarstwo w stylu saz nie służyło żadnym bezpośrednim celom ilustracyjnym, stąd może być opisane jako liryczne. Jego dzieła są fantastycznymi i wirtuozowskimi pokazami techniki znanej jako saz kalami, albo trzcinowe pióro, które dało tej grupie prac swoją nazwę. Styl saz jest reprezentowany przez dwie odmienne grupy artystycznych wytworów. Pierwsza z nich "zawiera rysunki w albumach, iluminacje książek i inne prace na papierze; druga, wywodząca się od tych papierowych obrazów, zawiera w sobie właściwie wszystkie formy osmańskiej sztuki zdobniczej, od introligatorstwa przez tekstylia, dywany, metalurgię, kamieniarstwo aż do ceramiki"[7].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Styl saz, „w którym mityczne stworzenia wywiedzione ze źródeł chińskich i muzułmańskich wędrują przez zaklęte lasy składające się z przerośniętych, złożonych kwiatów i pierzastych liści, ma swoje odpowiedniki w sztuce Ak Kojunlu i safawidzkiego dworu w Tebrizie"[8]. Stanowi on ostatni etap rozkwitu stylu timurydzkiego, który pod patronatem osmańskim rozwinęli perscy artyści z Tebrizu i Heratu. Kiedy artystów i rzemieślników przybyłych z zagranicy zastąpili miejscowi, estetyka timurydzka stopniowo zaczęła zanikać na rzecz estetyki osmańskiej. Temu rozwojowi sztuk plastycznych w drugiej połowie XVI wieku towarzyszyło także stopniowe zastępowanie języka perskiego przez turecki[3].
Nie ma zatem przypadku w fakcie, że obaj znani z imienia artyści kojarzeni ze stylem saz, Şahkulu i Veli Can, przybyli do Stambułu z Tebrizu, odpowiednio ok. 1520 i ok. 1580. Şahkulu odegrał wielką rolę w powstaniu stylu saz, podczas gdy Veli Can wziął udział w jego późniejszej fazie. Według Waltera Denny'ego istnieje wielka różnica pomiędzy wczesną i późniejszymi fazami stylu. Klarowność, spontaniczność i niemal zuchwały charakter wczesnych rysunków ustąpił miejsca koncentracji na wykończeniu, teksturze i znacznie bardziej zbalansowanej kompozycji. Oprócz ornamentu saz, rysunki w tym stylu korzystały także z innych motywów, często zaczerpniętych z Chin, które tworzyły kompozycje gęstej roślinności zazwyczaj przeplecionej ptakami, zwierzętami i pasmami chmur. Tureccy uczeni nazwali te motywy hatayi, tj. "w stylu katajskim"[9]. Mityczne chińskie stworzenia spotykane w tych dziełach obejmują smoki, feniksa i qilina, podczas gdy inne, jak simurgh lub peri (w zachodnich źródłach często nazywane aniołami lub rusałkami) są zaczerpnięte z tradycji irańskiej. Jednym ze specyficznych motywów jest tzw. "samobójczy liść", który, skręcony, przebija samego siebie. Veli Can zdawał się w pierwszym rzędzie interesować przedstawieniami figuralnymi i poza postaciami peri jest on kojarzony z wieloma obrazami młodych mężczyzn i kobiet[10][6][11].
Chociaż miał swój początek podczas rządów Sulejmana (1520-1566), który obdarzał Şahkulu szczególnymi łaskami, styl saz osiągnął swoje apogeum za panowania Murada III (1574-1595), kiedy powstały takie dzieła jak album (murakka) skompilowany dla sułtana w 1572-3 (Österreich. Nbib., Cod. Mixt. 313). Murad był najważniejszym patronem stylu i jego śmierć w 1595, wraz z postępującą degradacją dworskich warsztatów w dobie rewolucji cen, doprowadziła do upadku stylu[12][6]. Po 1600 saz przestał być istotny, chociaż wykazał się nadzwyczajną odpornością. Ponieważ stał się właściwie równoznaczny z wielkim dniami Imperium Osmańskiego był przedmiotem świadomych prób ożywienia, dla przykładu w płytkach Pawilonu Bagdadzkiego Pałacu Topkapı w latach 30. XVII wieku lub malowanej drewnianej dekoracji Nowego Meczetu ok. 1663. Niezliczone oprawy i przyciski do papieru utrzymywały tradycję żywą aż do XIX wieku włącznie, a jego szerokie rozpowszechnienie pozostawiło ślady tak odmienne jak dekoracje Pokoju z Aleppo czy wzorzyste jedwabie bizarre tkane we Francji na początku XVIII wieku[13].
Galeria[edytuj | edytuj kod]
-
Peri (rusałka) z lutnią. Artysta nieznany, ok. 1550. Z albumu (murakki) w Bibliotece Pałacu Topkapı
-
Kompozycja kwiatowa z samobójczym liściem, Simurghiem i Qilinem. Artysta nieznany, z albumu w Bibliotece Pałacu Topkapı
-
Rysunek palmety przypisywany Veli Canowi, z albumu w Bibliotece Pałacu Topkapı
-
Portret kobiety. Veli Can albo ktoś z jego kręgu, ok. 1585. Muzeum Sadberk Hanım
-
Półmisek o delikatnie ząbkowanym brzegu malowany podszkliwnie, İznik, ok. 1550. Muzeum Brytyjskie
-
Panel z Meczetu Piyale Paszy, ok. 1570-75. Muzeum Wiktorii i Alberta
-
Oprawa Zübdetü’t-Tevarih, ok. 1585-1590. Chester Beatty Library
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Denny 1983 ↓, s. 110.
- ↑ Dragon in foliage with lion and phoenix heads [online], Cleveland Museum of Art (ang.).
- ↑ a b c d Blair i Bloom 2012 ↓, s. 239.
- ↑ a b Necipoğlu 1990 ↓, s. 151.
- ↑ Saz [Turk.: 'reed']. Grove Art Online. [dostęp 2022-05-07]. (ang.).
- ↑ a b c Illustration VI. c. 1500–c. 1900. D. Ottoman Empire. The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. [dostęp 2022-05-07]. (ang.).
- ↑ Denny 1983 ↓, s. 103.
- ↑ Esin Atil , Shahquli [online], Grove Art Online [dostęp 2024-02-18] (ang.).
- ↑ Denny 1983 ↓, s. 104-106, 111-112.
- ↑ Atil 1987 ↓, s. 99-102.
- ↑ Sheila R. Canby: Veli Can. Grove Art Online. [dostęp 2022-05-07]. (ang.).
- ↑ Denny 1983 ↓, s. 105, 111-112, 115, 120.
- ↑ Denny 1983 ↓, s. 118.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Esin Atil: The Age of Sultan Süleyman the Magnificent. National Gallery of Art, 1987. ISBN 0-89468-098-6.
- Esin Atil , Shahquli [online], Grove Art Online [dostęp 2024-02-18] (ang.).
- Sheila S. Blair, Jonathan M. Bloom: Sztuka i Architektura Islamu 1250 – 1800. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2012. ISBN 978-83-63778-13-2.
- Sheila R. Canby: Veli Can. Grove Art Online. [dostęp 2022-05-07]. (ang.).
- Walter B. Denny. Dating Ottoman Turkish Works in the Saz Style. „Muqarnas”. 1983. 1. s. 103 - 121. (ang.).
- Gülru Necipoğlu. From International Timurid to Ottoman: a change of taste in sixteenth-century ceramic tiles. „Muqarnas”. 1990. 7. s. 136–170. DOI: 10.2307/1523126. JSTOR: 1523126.