Widłak goździsty

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Widłak goździsty
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

telomowe

Gromada

naczyniowe

Klasa

widłaki

Rząd

widłakowce

Rodzina

widłakowate

Rodzaj

widłak

Gatunek

widłak goździsty

Nazwa systematyczna
Lycopodium clavatum L.
Sp. Pl.: 1101 (1753)[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Widłak goździsty[4] (Lycopodium clavatum L.) – gatunek rośliny z rodziny widłakowatych (Lycopodiaceae). Rośnie szeroko rozprzestrzeniony w strefie umiarkowanej na półkuli północnej oraz na obszarach górskich w strefie międzyzwrotnikowej[3]. W Polsce szeroko rozprzestrzeniony gatunek rodzimy, aczkolwiek tracący stanowiska.

Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]

Gatunek o bardzo szerokim rozprzestrzenieniu na półkuli północnej i występujący także na półkuli południowej. Występuje zwłaszcza w strefie umiarkowanej i chłodnej, rzadszy jest w strefie umiarkowanie ciepłej po tropikalną, gdzie rośnie w górach. Obecny jest na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii (aczkolwiek obecny jest na Nowej Gwinei) i na Antarktydzie[5][3]. W Azji rośnie w rejonie Kaukazu, Kazachstanu, na Syberii, w Mongolii, Korei i Japonii, na południowym wschodzie stwierdzony został w Filipinach, Indonezji, Malezji, Wietnamie i Tajlandii[3]. W Ameryce Północnej i Południowej obecny jest od Alaski po centralną Argentynę i Urugwaj. W Afryce stwierdzony został w licznych krajach zwłaszcza wschodniej i południowej części kontynentu (poza tym w Kamerunie i Gwinei)[3]. W Europie jest rozpowszechniony z wyjątkiem regionu śródziemnomorskiego – na południu sięga po środkową Hiszpanię, północne Włochy, Bułgarię i południową Rosję[3][5]. Północna granica zasięgu jest niejasna odkąd wyodrębniono w randze osobnego gatunku widłaka jednokłosowego Lycopodium lagopus[5].

W Polsce jest szeroko rozprzestrzenionym gatunkiem rodzimym. Częstszy jest na wschodzie, na wyżynach i w górach, w niektórych obszarach rzadki np. w zachodnim Mazowszu czy Pomorzu Szczecińskim[6]. Wiele stanowisk jest historycznych, w XIX i na początku XX wieku w wielu obszarach był bardzo pospolity, a współcześnie rośnie tam rzadko (np. na Dolnym Śląsku)[5].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój
Pędy wzniesione
Liście zakończone włoskiem
Kłosy zarodnionośne
Przedrośle
Podziemne, długowieczne, myko-heterotroficzne. Początkowo w postaci odwróconego stożka, rozrasta się wydłużając się i rozszerzając, zwłaszcza w górnej części, która staje się uwypuklona i na brzegu pofałdowana. Boczne ściany przedrośla tworzy warstwa okrywająca z chwytnikami. Na szczycie przedrośla po zazwyczaj 12–15 latach jego rozwoju powstają plemnie (w centrum) i rodnie (na obrzeżu)[5].
Pokrój sporofitu
Jasno- lub żywozielone rośliny zielne o pędach płożących się po ziemi, zakorzeniających się co ok. 10 cm i osiągających do 4 m długości. Rozgałęzienia są odległe. Pędy wznoszące się, zwykle mniej lub bardziej skośnie, rozgałęziają się dychotomicznie 3–6 krotnie i osiągają zwykle 5–15 cm wysokości, rzadziej 30 cm. Są gęsto ulistnione[5].
Liście (mikrofile)
Zróżnicowane na asymilacyjne (zielone) trofofile i sporofile tworzące kłos zarodnionośny. Trofofile są ułożone skrętolegle lub okółkowo. Na pędach płożących liście przylegają lub nieco odstają, są zakrzywione w górę, na pędach wzniesionych liście odstają prostopadle i są słabo łukowato zakrzywione w górę. Mają kształt lancetowaty, długość 3–4 mm i szerokość 1 mm. Blaszki są niewyraźnie ząbkowane, na szczycie wyciągnięte w biały, hialinowy włos o długości 2–3 mm, na starszych liściach wyraźnie brunatniejący i kruchy. Liście letnie są nieco dłuższe od jesiennych i wiosennych[5].
Kłosy zarodnionośne
Tworzone są przez sporofile wyrastające wzdłuż osi kłosa i zachodzące na siebie dachówkowato. Sporofile są jajowatotrójkątne, sercowate u podstawy, o długości 3,5 mm i szerokości 1,5–2 mm, na brzegu krótko ząbkowane, często białoobrzeżone, przechodzące na szczycie w krótki kończyk z hialinowym włosem o długości 2–3 mm. Młode sporofile (i cały kłos) są zielone, a dojrzałe jasnożółte. Liście te są 2× dłuższe od zarodni, które mają kształt okrągławonerkowaty i barwę jasnożółtą po dojrzeniu[5].
Kłosy są walcowate, długości 3–6 cm i średnicy 0,3–0,4 cm. Wyrastają na długiej szypule, równej lub zwykle dłuższej od gęsto ulistnionej części pędu wzniesionego, zwykle 1× dychotomicznie rozgałęzionej na dwie krótkie szypułki zakończone pojedynczym kłosem, rzadziej szypuła jest kilkukrotnie dichotomicznie rozgałęziona i zwieńczona 3–5 kłosami. Czasem też szypuła jest nierozgałęziona i kłos jest pojedynczy. Szypuły są z rzadka skrętolegle ulistnione, dłuższe od kłosów, liście na szypułach są wąskie, drobne, z delikatnie ząbkowanymi brzegami. Kłosy zarodnionośne odpadają po dojrzeniu zarodników[5].
Zarodniki
Trójkątnokoliste, w położeniu biegunowym osiągają długość ok. 33 μm (waha się ona od 25,5 do 36,0 μm), z trójdzielnym szwem o promieniu (12,0)–17,0–(19,0) μm na biegunie proksymalnym. Urzeźbienie egzyny siatkowate, o niewielkich, regularnie wielobocznych oczkach[5].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Jest to długowieczny chamefit rozrastający się klonalnie. Jedna roślina może pokryć wiele m2, wydłużając pędy płożące o ok. 10 cm rocznie. Starsze pędy z czasem zamierają i w efekcie stare okazy mogą tworzyć czarcie koło z żywymi pędami dookoła i martwym środkiem. W zarodniach widłaków jednakozarodnikowych (usadowionych na liściach zarodnionośnych tworzących zazwyczaj kłos) powstają po mejozie identyczne zarodniki. Zarodniki dojrzewają latem – od czerwca do sierpnia, czasem do września. Kiełkują po 2–3, czasem nawet po 7 latach. Przedrośla są jednopienne, czyli na jednej roślinie tworzą się zarówno rodnie jak i plemnie. Rozwój przedrośla od skiełkowania zarodnika do rozwoju organów generatywnych trwa zwykle do 12–15 lat. Po zapłodnieniu (następującym w wodzie) z zygoty rozwija się młody pęd sporofitu. Cały cykl rozwojowy od rozsiania zarodników do powstania rośliny tworzącej zarodnie może trwać 25 lat. Rośliny tego gatunku często rozmnażają się wegetatywnie[5].

Widłak goździsty jest rośliną trującą[7]. Ziele zawiera alkaloidy (likopodynę, klawatynę, klawatoksynę), flawonoidy (apigeninę) i kwasy organiczne (wanilinowy, ferulowy). Zarodniki widłaka goździstego zawierają do 50% oleju, natomiast nie zawierają alkaloidów[8].

Widłak ten jest światłolubny, toleruje półcień, rośnie na siedliskach świeżych do okresowo suchych, ubogich, kwaśnych do słabo kwaśnych, bezwapiennych, na podłożu organicznym po piaszczyste lub kamieniste. Zasiedla wrzosowiska, borówczyska, obrzeża lasów i luki w drzewostanie, przydroża śródleśne, świetliste lasy i luźne bory sosnowe[5]. Uznawany jest za gatunek charakterystyczny dla wrzosowisk i ubogich muraw bliźniczkowych klasy (Cl.) Nardo-Callunetea[9]. W górach występuje po piętro kosodrzewiny (w Sudetach do 1300 m n.p.m., a w Tatrach do 1700 m n.p.m.)[5].

Zmienność[edytuj | edytuj kod]

Gatunek cechuje się dużą zmiennością morfologiczną, ale nie przekłada się ona na zróżnicowanie taksonomiczne. Część dawniej wyróżnianych taksonów wewnątrzgatunkowych współcześnie ma rangę osobnych gatunków (np. widłak jednokłosowy Lycopodium lagopus opisywany jako odmiana L. clavatum var. lagopus) lub nawet odrębnych rodzajów (np. L. clavatum var. natalense to Austrolycopodium aberdaricum). Liczne dawniej opisywane formy i odmiany współcześnie traktowane są za synonimy jednego z dwóch podgatunków[5].

W obrębie gatunku rangę taksonomiczną mają dwa podgatunki[5][3]:

  • nominatywny L. clavatum subsp. clavatum – występujący w całym zasięgu gatunku z wyjątkiem zachodniej części Ameryki Południowej;
  • L. clavatum subsp. contiguum (Klotzsch) B.Øllg. – występujący w górach od Kostaryki po Wenezuelę i Boliwię.

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Nazwa rodzajowa Lycopodium została utworzona przez Tabernemontanusa ze złożenia greckich słów lýkos = wilk i pódion = nóżka, co prawdopodobnie było tłumaczeniem nazwy ludowej „wilcza stopa”. Stopę wilka przypominać mają gęsto rozgałęzione i ulistnione pędy. Nazwa gatunkowa clavatum utworzona została z łacińskiego słów clava = maczuga, clavus = gwóźdź, ćwiek, clavatus = maczugowaty, w nawiązaniu do kształtu kłosów zarodnionośnych[5].

Ze względu na duże znaczenie użytkowe widłak ten miał liczne polskie nazwy ludowe nawiązujące do jego zastosowań (babimór, morzybab, kołtun), albo do jego wyglądu (kotczy ogon, stonóg, czołga, warkocznik, włóczęga). Określany był także nazwami: nicpoń, dzierżęga, dzieruszka, dzieraza, swarzybaba, pas św. Jana[5], czarcia drabina[7], widłak maczugowaty, czołga[8].

Zagrożenie i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Widłak goździsty bywa na dużą skalę niszczony wskutek zrywania pędów do celów ozdobnych oraz leczniczych[10]. Jeszcze na początku XX wieku całe wozy widłaka zwożono na targi, zwłaszcza w okolicy Wielkanocy, kiedy stosowano je do zdobienia kościołów. Zarodniki widłaka stanowiły w pierwszej połowie XX wieku jeden z cenniejszych surowców eksportowych Polski i skala ich pozyskania była ogromna[5].

Współcześnie mniejszym problemem jest bezpośrednie niszczenie roślin a większym przekształcanie siedlisk. Zagrożenia są skutkiem gospodarki leśnej – zaorywania runa[5], zalesiania luk i enklaw śródleśnych zmniejszających areał siedlisk ekotonowych, dążenia do równomiernego i pełnego zwarcia, przez co w lasach zmienionych w plantacje brak miejsca dla tego światłolubnego gatunku[11]. Wraz z nasilaniem się częstości i długości okresów suszy zamierają całe płaty tego gatunku[5]. Zanieczyszczenie środowiska i eutrofizacja działają destrukcyjnie na mykoryzę[11].

Roślina była objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową w latach 1946[12]–2014. W 2014 roku zmieniono jej status ochronny i podlega ochronie częściowej[13]. W 2016 roku umieszczony został na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia)[14]. W skali całej Europy uznawany jest jednak za gatunek najmniejszej troski (least concern – LC)[11].

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Likopodium
 Osobny artykuł: Likopodium.

Jest rośliną leczniczą. Do celów leczniczych wykorzystywany jest wysuszony pyłek zarodnikowy. Ma działanie moczopędne i dezynfekujące drogi moczowe. Zalecany przy schorzeniach dróg moczowych, piasku w moczu i schorzeniach wątroby. Używany zewnętrznie jako zasypka na rany, wypryski oraz przy łuszczycy[7]. Indianie Potawatomi używali dojrzałych kłosów zarodnionośnych w zaburzeniach menstruacyjnych, jako leku tamującego krew i jako leczniczego środka ściągającego[7].

Wodny wyciąg ze świeżych liści farbuje płótno na kolor żółty, a z liści wysuszonych – na siny i zielony[8].

Zarodniki w postaci proszku – likopodium – używane są lub były m.in. w odlewnictwie do wysypywania form precyzyjnych odlewów.

Obecność w kulturze[edytuj | edytuj kod]

  • Według wierzeń ludowych pędy widłaka zawieszone pod powałą w dzień Bożego Ciała przeciwstawiały się siłom nieczystym oraz chroniły przed marami nocnymi.
  • Pędy widłaka były stosowane jako ozdoba koszyków wielkanocnych i jako element palm wielkanocnych. Zwyczaj ten doprowadził do lokalnych eradykacji widłaka. Aby popularyzować wiedzę na temat ochrony widłaka i zniechęcić ludzi do włączania jego pędów do palm, w konkursach na najpiękniejszą palmę wielkanocną, w niektórych miejscowościach w Polsce (na przykład w Muszyńcu) dyskwalifikowano uczestników którzy się tego dopuścili[7].
  • Poczta Polska wyemitowała 14 czerwca 1967 r. znaczek pocztowy przedstawiający widłaka goździstego o nominale 4,50 zł, w serii Rośliny chronione. Autorem projektu znaczka był Andrzej Heidrich. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[15]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  2. ↑ The Pteridophyte Phylogeny Group. A community-derived classification for extant lycophytes and ferns. „Journal of Systematics and Evolution”. 54 (6), s. 563–603, 2016. DOI: 10.1111/jse.12229. 
  3. ↑ a b c d e f g Lycopodium clavatum L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-08-29].
  4. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 112, ISBN 978-83-62975-45-7.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Treść dostępna na wolnej licencji o nazwie CC BY-SA 4.0 Międzynarodowe (oświadczenie o licencji): Anna Pacyna, Wojciech J. Szypuła, Rząd: Lycopodiales Dc. ex Bertch. & J. Presl – Widłakowce (Widłaki jednakozarodnikowe), [w:] Ewa Szczęśniak, Edyta M. Gola, Elżbieta Zenkteler (red.), Lykopodiofity Polski – Lycopodiales, Selaginellales, Isoëtales, Wrocław: Polskie Towarzystwo Botaniczne, 2023 (Monographiae Botanicae 110), s. 129-135, DOI: 10.5586/978-83-963503-9-8, ISBN 978-83-963503-9-8, ISSN 2392-2923 [dostęp 2024-05-18]. Tekst źródłowy został przeredagowany. Zmiany widoczne są w zakładce Wyświetl historię.
  6. ↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, Adam Zając, Maria Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 345, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957.
  7. ↑ a b c d e Maja Grądziel, Widłak goździsty — czarcia drabina czy pas świętego Jana?, „Pharmacopola”, 2 (2), 2022, s. 14–18.
  8. ↑ a b c Jakub Mowszowicz, Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1985, s. 37, ISBN 83-09-00682-9 (pol.).
  9. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  10. ↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
  11. ↑ a b c Christenhusz i inni, Wolf's-foot Clubmoss Lycopodium clavatum, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2017: e.T165243A85433837 [online], iucnredlist.org, 2017 [dostęp 2024-05-18].
  12. ↑ Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384).
  13. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
  14. ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
  15. ↑ Marek Jedziniak: Rośliny chronione. www.kzp.pl. [dostęp 2018-05-31]. (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Jindřich Krejča, Jan Macků: Atlas roślin leczniczych. Warszawa: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
  • Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
  • Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1988.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Widłak_goździsty&oldid=73820259”