Wielka, większa i największa
| Autor | |||
|---|---|---|---|
| Typ utworu | |||
| Wydanie oryginalne | |||
| Miejsce wydania | |||
| Język | |||
| Data wydania | |||
| |||
"Wielka, większa i największa" – fantastyczna powieść młodzieżowa autorstwa Jerzego Broszkiewicza, wydana w 1960 r. przez wydawnictwo Nasza Księgarnia.
Powieść zdobyła uznanie krytyków, którzy uznali ją za znaczącą pozycję w rozwoju polskiej literatury młodzieżowej[1][2]. Została zekranizowana w 1963 r[3]. W PRL-u powieść była lekturą uzupełniającą dla klasy 5 (od roku 1970)[4].
Powieść składa się z trzech części. Bohaterowie, para ponadprzeciętnie inteligentnych nastolatków (Ika i Groszek), przeżywają trzy tytułowe przygody - ratują porwane dziecko, rozbitków katastrofy lotniczej, a na koniec spotykają Obcych i dyplomatycznie bronią przed nimi całą ludzkość. We wszystkich przygodach ich przewodnikiem jest mówiący samochód marki Opel Kapitän. Bohaterowie tej książki występują także w innej powieści Broszkiewicza – Długi deszczowy tydzień.
Treść[edytuj | edytuj kod]
Bohaterowie, para ponadprzeciętnie inteligentnych nastolatków, Ika (zdrobnienie od Irka, jak córka autora) i Groszek przeżywają trzy przygody, podczas których wykazują się pomysłowością, odwagą i współczuciem. We wszystkich przygodach ich przewodnikiem jest mówiący samochód marki Opel Kapitän.
W przygodzie wielkiej, Ika i Groszek słuchają w radiu komunikatu o zaginięciu małego chłopca. Niespodziewanie zostają poproszeni o pomoc w jego odnalezieniu przez maszyny do tej pory bezwolnie służące ludziom. Ich głównym pomocnikiem jest stary samochód niszczejący na podwórku. Opel Kapitan jest samochodem niezwykłym, prowadzi się sam, mówi i pomaga dzieciom. Chłopiec, jak się okazuje, został porwany przez groźnych przestępców. Młodzi detektywi z pomocą mechanicznych przyjaciół uwalniają chłopca i doprowadzają do schwytania porywaczy[2].
W przygodzie większej,[2] wkrótce okazuje się, że pomoc pary przyjaciół jest ponownie potrzebna. Kapitan zabiera ich na lotnisko, gdzie wsiadają do samolotu lecącego w kierunku Afryki. Stary Jak, podobnie jak Opel, umie porozumieć się z dziećmi, a mają razem odnaleźć zaginioną załogę samolotu Douglas 125, który rozbił się nad Saharą. Zaginionej załodze grozi śmierć, jeśli pomoc nie przyjdzie szybko. Na szczęście Ika i Groszek, mający do pomocy inteligentne maszyny, odnajdują rozbitków[2].
Trzecia przygoda jest rzeczywiście największa[2]. Tym razem młodzi przyjaciele zostają wyznaczeni na przedstawicieli całej planety Ziemia. Zabrani statkiem międzygalaktycznym na planetę Della w systemie Vega muszą udowodnić jej mieszkańcom, że nie wszyscy Ziemianie mają skłonności militarne, ludzie nie są społeczeństwem wojowniczym zagrażającym kosmicznej społeczności, a zaobserwowane przez nich eksplozje jądrowe nie skreślają cywilizacji ziemskiej jako zdolnej do kontaktów z innymi cywilizacjami[2][5][6].
Historia wydań, adaptacji i tłumaczeń[edytuj | edytuj kod]
Powieść ukazała się w 1960 r. w serii wydawniczej Nasza Księgarnia "Klub Siedmiu Przygód"[7]. Powieść miała liczne wznowienia (ok. 15 wydań do roku 1988) i tłumaczenia (na j. czeski jako Velkć, vćtśi, najvćtśi w latach 1963, j. estoński jako Suur, suuram, köige suuram w 1966, j. rosyjski jako Odno drugogo interesnej w 1964 i 1987, j. serbsko-chorwacki jako Velika, veća i najveća w 1964 i 1977, j. słowacki jako Vel’kä vaćśia a najvaćśia w 1962 i j. ukraiński jako Velyka, bil'sa j najbil’sa w 1966). Doczekała się też adaptacji teatralnych (pod tytułem Planeta Nadziei w 1962 i pod oryginalnym tytułem w 1966), radiowych (pod tytułem Pierwsza wielka przygoda w 1966 i 1975), telewizyjnych (w 1963) i filmowych (także w 1963)[2][8].
Odbiór[edytuj | edytuj kod]
Już w 1967 r., według oceny Krystyny Kuliczkowskiej, pozycja ta zaskoczyła krytyków swoją jakością i wizją jako "utwór mocno osadzony w realiach współczesnego świata, wielowarstwowy, z podtekstem"; porównała ją do Porwania w Tiutiurlistanie z 1946 roku[1]. Podobnie Stanisław Frycie w 1983 r. zauważył, że "utwór ten wzbudził duże zainteresowanie zarówno wśród krytyków, jak i czytelników", i został przyjęty przez tych pierwszych "przychylnie", a przez tych drugich - "entuzjastycznie"[6].
W PRL-u powieść była lekturą uzupełniającą dla klasy 5 (od roku 1970)[4]
W 1979 roku została wpisana na Listę Honorową im. H. Ch. Andersena[2].
Analiza[edytuj | edytuj kod]
W 1962 Jan Zygmunt Jakubowski uznał tą książkę za jedną z najciekawszych pozycję wydanych "w ostatnich latach" przez wydawnictwo Nasza Księgarnia. Pochwalił ją jako "przykład dobrej sztuki pisarskiej". Za interesującą uznał także strukturę książki, podzieloną na trzy części. Pierwszą część książki porównał do powieści sensacyjnej, drugą - do przygodowo-podróżniczej, a trzecią - do utopijnej powieści fantastyczno-naukowej. Za najbardziej wartościowe pod kątem pedagogicznym uznał natomiast jej "ambicje intelektualno-moralne", tj. dostosowane do młodego czytelnika i udane poruszenie "problematyki ideowo-moralnej", tj. "bardzo istotnych niepokojów naszej współczesności". Za motyw przewodni książki uznał temat "osobistej odpowiedzialności człowieka za losy innych ludzi i świata". W podsumowaniu swojej analizy napisał, że wymiar pedagogiczny i artystyczny książki można poddać dalszej dyskusji, jest to "niewątpliwie bardzo interesująca i ambitna próba nowoczesnej książki dla młodych czytelników... łącząca elementy realizmu, fantastyki i problematyki filozoficzno-moralnej", i wyraził nadzieję, że książka przedstawia "perspektywy twórczego rozwoju powieści dla młodzieży"[9].
Stanisław Frycie w 1983 r. uznał tą książkę za pierwszą godną uwagi polską pozycję z nurtu fantastycznonaukowego adresowaną dla dzieci. Powieść ocenił jako "dydaktyczny i filozoficzny... nowatorski w sensie formalnym" i zawierającą "różne techniki narracyjne, rozmaite gatunki i konwencje literackie". Według Fryciego, Broszkiewicz innowatorsko uprościł nieco elementy fantastycznonaukowe, co uczyniło ten gatunek przystępny dla młodszego czytelnika. Powieść ta zapoczątkowała w polskiej fantastyce utworom "o zabarwieniu poetyckim"[6]. W tym samym roku Józef Zbigniew Białek zauważył, że w tej powieści "krytyka dostrzegła zespolenie różnorakich gatunków powieści, ambicje intelektualno-moralne, przekonującą formę wprowadzenia dzieci w problematykę epoki współczesnej""[10].
Pisząc w 1992 r., Andrzej Niewiadowski zaliczył ta pozycję do fantastycznej literatury edukacyjnej, i zauważył, że łączy one popularne motywy "genialnego wynalazku" i "kontaktu z Obcymi". Zauważył, że książka jest krytyką świata dorosłych - dzieci zachowują się tam lepiej, niż starsi, panicznie bojący się nieznanego i na nie agresywnie reagujący[5].
Według Grzegorza Leszczyńskiego, piszącego w 2002 r., powieść łączy różne konwencje literackie - gatunki baśni, fantastyki naukowej i literatury sensacyjno-przygodowej. Trzy części książki (trzy przygody) tworzą według niego połączony krąg refleksyjny - bohaterowie najpierw pomagają jednej osobie, potem grupie, a na końcu, całej ludzkości; podobnie zwiększa się skala świata przedstawionego (miasto, planeta, kosmos) i wykorzystywane przez bohaterów rekwizyty (samochód, samolot, statek kosmiczny). Mówiący samochód Leszczyński uważa za obiekt antropomorfizowany, jak zdarza się w tradycyjnych bajkach ludowych. Do motywów przewodnich całej książki zalicza tematy takie jak niepokój moralny i egzystencjonalny czasów współczesnych, międzyludzką solidarność i moralną odpowiedzialność (w tym za ochronę świata przed zagłada). Zauważył też, że powieść "operuje zmiennym nastrojem i pogłębioną refleksyjnością", poruszająca ważne tematy i elementy fantastyczne. W podsumowaniu pisze, że "była ewenementem po latach głębokiego zastoju w twórczości dla młodych czytelników" i "zapoczątkowała całą serię utworów fantastycznych i eksperymentalnych" w nadchodzących latach[2][11]. Leszczyński zauważył też, że powieść stała się "znaczącym wydarzeniem w rozwoju polskiej fantastyki dla młodych odbiorców"[11].
Według Teresy Brzeskiej-Smerek, piszącej także w 2002 r., powieść ta zainicjowała nowy nurt w twórczości Broszkiewicza ("fantastyczno-przygodowy z mocno wyeksponowanymi wartościami etyczno-moralnymi")[12].
Maciej Wróblewski pisząc w 2012 r. zwrócił uwagę, że o ile w wielu utworach Broszkiewicza dorośli są dla dzieci wzorem pozytywnym, w tej powieści jest ten schemat odwrócony. Tutaj świat dorosły "jest skażony złem (niesprawiedliwością, przemocą, kłamstwem)", i ciężar ratowania ludzkości spada na barki bardziej niewinnej młodzieży[13].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Krystyna Kuliczkowska, "W świecie fantazji, marzeń i iluzji", "Miesięcznik Literacki", 1967/12
- ↑ a b c d e f g h i Grzegorz Leszczyński, Wielka, większa i największa, [w:] Alicja Baluch, Grzegorz Leszczyński, Barbara Tylicka, Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, Zakład Narodowy im. Ossolinskich, 2002, s. 412-413, ISBN 978-83-04-04606-1 [dostęp 2024-05-23] (pol.).
- ↑ Tadeusz Kowalski. Dobra gorsza i najgorsza. „Film”. nr 11/756, s. 5, 1963-03-17. Łódź: Przedsiębiorstwo Państwowe „Film Polski”. ISSN 0137-463X.
- ↑ a b Karolina Jędrych, Lektury w programach dla szkoły podstawowej z lat 1949-1989, Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2014, s. 217, ISBN 978-83-226-2209-4 [dostęp 2024-05-16] (pol.).
- ↑ a b Andrzej Niewiadowski, Literatura fantastycznonaukowa, Wydawn. Naukowe PWN, 1992, s. 128-129, ISBN 978-83-01-10122-0 [dostęp 2024-05-20] (pol.).
- ↑ a b c Stanisław Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945-1970: Proza, Wydawn. Szkolne i Pedagogiczne, 1983, s. 147-148 [dostęp 2024-05-25] (pol.).
- ↑ Stanisław Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945-1970: Proza, Wydawn. Szkolne i Pedagogiczne, 1983, s. 188 [dostęp 2024-05-25] (pol.).
- ↑ Jadwiga Czachowska (red.), Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. T. 1, A – B, Alicja Szałagan (red.), 2003, s. 291 [dostęp 2023-10-12].
- ↑ Jan Zygmunt Jakubowski, O niektórych problemach literatury dla dzieci i młodzieży, „Ruch Pedagogiczny” (1), 1962, s. 12-14.
- ↑ Józef Zbigniew Białek, Współczesna powieść dla dzieci i młodzieży na tle przemian prozy XX wieku., [w:] Stanisław Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945-1970: Proza, Wydawn. Szkolne i Pedagogiczne, 1983, s. 411 [dostęp 2024-05-25] (pol.).
- ↑ a b Grzegorz Leszczyński, powieść historyczna, [w:] Alicja Baluch, Grzegorz Leszczyński, Barbara Tylicka, Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, Zakład Narodowy im. Ossolinskich, 2002, s. 316, ISBN 978-83-04-04606-1 [dostęp 2024-05-23] (pol.).
- ↑ Teresa Brzeska-Smerek, Broszkiewicz, Jerzy, [w:] Alicja Baluch, Grzegorz Leszczyński, Barbara Tylicka, Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, Zakład Narodowy im. Ossolinskich, 2002, s. 50-51, ISBN 978-83-04-04606-1 [dostęp 2024-05-23] (pol.).
- ↑ Maciej Wróblewski, Obraz Kosmosu w powieściach science fiction Jerzego Broszkiewicza, [w:] Rafał Kochanowicz, Dorota Mrozek, Beata Stefaniak, Fantastyka w obliczu przemian, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2012, s. 122, ISBN 978-83-7654-142-6 [dostęp 2024-05-24] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jerzy Broszkiewicz Wielka, większa i największa, wyd. Nasza Księgarnia 1988.