Budynek konwiktu pw. św. Józefa we Wrocławiu
 nr rej. 34 z 20.11.1947 oraz A/4015/72 z 6.02.1962[1]
| |
 Budynek konwiktu pw. św. Józefa | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Adres |
Kuźnicza 35 |
| Styl architektoniczny |
barok |
| Architekt |
Joseph Frisch |
| Kondygnacje |
trzy |
| Rozpoczęcie budowy |
1734 |
| Ukończenie budowy |
1755 |
Położenie na mapie Wrocławia  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego  | |
 51°06′36,75″N 17°01′49,41″E/51,110208 17,030392
| |
Budynek konwiktu pw. św. Józefa, zwany również domem Steffensa – dawny budynek konwiktu (internatu) pw. św. Józefa dla ubogich wychowanków Kolegium Jezuickiego, obecnie Collegium Anthropologicum, siedziba Zakładu Antropologii PAN i Katedry Antropologii Uniwersytetu Wrocławskiego znajdująca się u zbiegu ulicy Kuźniczej 35 i placu Uniwersyteckiego. Od 2002 roku w budynku funkcjonuje również Muzeum Człowieka.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwszy budynek na działce nr 35 został wzniesiony w 1640 roku[2]. Budynek Konwiktu został wzniesiony w latach 1734–1755 dla zakonu jezuitów według projektu wrocławskiego architekta Josepha Frischa[3], który to prace prowadził w latach 1734–1745. W tym samym okresie realizował inny projekty: prace przy jezuickim kościele Podwyższenia Krzyża Świętego w Brzegu oraz przy budynku kolegium. Po jego śmierci prace kontynuował Joseph Peltz ze Żmigrodu[4].
W pierwszym etapie, w latach 1734–1735, powstało frontowe skrzydło zachodnie i fundamenty skrzydła północnego. Z powodu braku funduszy dach nad skrzydłem północnym został wykonany w 1738 roku. W tym samym roku Michał Frisch uzyskał pozwolenie wzniesienia okazałego portalu, który miał wystawać poza linię zabudowy[4]. W 1743 roku ukończono prace przy trzecim południowym skrzydle oraz zakończono prace nad dekoracjami refektarza[4]. W 1753 ukończono skrzydło łącznikowe skrzydło wschodnie. Ostatnie prace w budynku zakończyły się w 1755 roku i wiązały się z pracami dekoracyjnymi w kaplicy św. Józefa, której poświęcenie miało miejsce 11 listopada tego samego roku[5]. W budynku pełniącym wówczas głównie funkcję internatu, mieszkało ok. 50–60 podopiecznych ojców jezuitów (Harasimowicz podaje ok. 80 podopiecznych[2]), z których większość była na całkowitym utrzymaniu fundacji[6]. Podczas wojny siedmioletniej budynek pełnił funkcje lazaretu i więzienia[5].
W 1765 roku budynek został przejęty przez pruskie władze i otworzono w nim filię berlińskiego Królewskiego Banku Pruskiego (Königliche Bank)[3]. Bank mieścił się na parterze do 1846 roku[7] i zajmował trzy wielkie pomieszczenia, w skład których wchodziły: sala operacyjna, główny kantor, sala depozytów i sala dyskontowa[8]. Na wyższych kondygnacjach nadal funkcjonował Konwikt[6]. W 1790 roku konwiktorzy pochodzenia szlacheckiego, za sprawą Fryderyka II Wielkiego, otrzymali przywilej noszenia specjalnego umundurowania; pobierali oni również lekcje tańca, jazdy konnej i fechtunku, a od początku XIX wieku lekcji języków obcych[2]. W ten sposób konwikt stał się internatem dla szlachetnie urodzonych; jednym z wychowanków był poeta Joseph von Eichendorff[2].
W 1810 roku, w wyniku sekularyzacji, konwikt zaprzestał działalności[5]. W roku 1811 górne pomieszczenia zaadaptowano na mieszkania służbowe dla nauczycieli Śląskiego Uniwersytetu imienia Fryderyka Wilhelma[5]. W budynku mieszkał m.in. profesor fizyki i filozofii Heinrich Steffens, który w 1813 roku z okien gmachu wygłosił patriotyczną odezwę do narodu wzywającą do udziału w wojnie wyzwoleńczej przeciwko Francji. Od tego wydarzenia konwikt nazywany był domem Steffensa[3]. Po 1811 roku, na II piętrze, mieszkał profesor mineralogii Karl Georg von Raumer, który zgromadził bogatą kolekcję minerałów z całego świata. W 1815 roku władze uczelni, za jego staraniem, przeznaczyły pięć pomieszczeń budynku dla Gabinetu Mineralogicznego[9]. Od 1930 roku w budynku znajdowały się sale wykładowe i pomieszczenia dydaktyczne uniwersytetu, m.in. Instytutu Antropologii, a od 1932 Instytutu Psychologii[5].
Opis architektoniczny[edytuj | edytuj kod]
Czteroskrzydłowy, trzykondygnacyjny budynek został wzniesiony na planie nieregularnego czworoboku z przybudówką w narożniku południowo-wschodnim i z wewnętrznym trapezowym dziedzińcem. Skrzydła zachodnie, południowe i wschodnie są dwutraktowe z korytarzem od strony dziedzińca; skrzydło wschodnie jest jednotraktowe i ma formę łącznika. Część północna i zachodnia jest podpiwniczona[4]. Budynek nakryty jest dwu- i trzyspadowym dachem[4].
Frontowa, dziewięcioosiowa fasada zwrócona jest w kierunku pl. Uniwersyteckiego. Część parterowa jest boniowana; od wyższej kondygnacji oddzielona jest gzymsem kordonowym. W osi środkowej umieszczony został kolumnowo-balkonowy portal, w przeszłości ozdobiony dwoma rzeźbami sprzedanymi w 1812 roku za 25 talarów[4] wrocławskiemu wydawcy Johannowi Gottliebowi Kornowi[a][4]. Niemiecki historyk sztuki Bernhard Patzak (1873–1933) w opisie portalu balkonowego identyfikuje owe rzeźby jako wizerunki św. Ignacego Loyoli wraz z towarzyszącym mu chłopcem oraz św. Franciszka Ksawerego. Pomiędzy rzeźbami znajdowała się tarcza herbowa ze złoconym napisem „Collegium” Convictorum Societatis JESU ad S. Josephum. Nadproże drzwi balkonowych stanowiła tarcza heraldyczna z imieniem Jezus[10]. Portal prowadzi do sieni przejazdowej i do dwubiegowej klatki schodowej[4].
Dwie kondygnacje zostały spięte zdwojonymi pilastrami wielkiego porządku, wspartymi na konsolach. Pilastry wyznaczają trzy pseudoryzality: dwa jednoosiowe skrajne i trzyosiowy w centralnej części zwieńczone jednookiennym szczytem otoczonym wolutowymi spływami[3]. Otwory okienne, prostokątne z wyjątkiem II kondygnacji otoczone są kamiennymi opaskami z podokiennikami i naczółkami. W części dachowej okna połaciowe są półokrągłe[4]. Na szczycie oraz na narożach szczytu pierwotnie umieszczone były trzy posągi: u szczytu św. Józefa z Dzieciątkiem (patrona konwiktu), św. Agnieszki i św. Rozalii będącymi patronkami czystości moralnej i zdrowia[3]. Po obu stronach figurki św. Józefa znajdowały się dwa putta z atrybutami świętego: krzyżem i lilią[5]. Skrajne osie, w części dachowej, podkreślone zostały dekoracyjnymi formami z wolutowymi spływami ozdobionym wazonami.
Elewacja północna jest ośmioosiowa, podpiwniczona[11][4]. Na jej skrajach znajdują się jednoosiowe pseudoryzality ujęte zdwojonymi pilastrami kompozytowymi spoczywającymi na konsolowych podstawach; pilastry łączą dwie górne kondygnacje z parterem[5][4]. Pozostałe osie, na drugiej i trzeciej kondygnacji, zostały od siebie oddzielone płycinami o wykrojowym kształcie, mniejszą w górnej części, większą w dolnej. Parter ozdobiony jest boniowaniem. W drugiej osi od wschodu znajduje się otwór drzwiowy prowadzący do piwnicy. W dachu tej części budynku znajdują się dwa okna połaciowe[4].
Elewacja wschodnia również jest ośmioosiowa, trzykondygnacyjna, ale już bez podziałów architektonicznych. Na dachu skrzydła wschodniego znajdowała się sygnaturka zegarowa zakończoną gałką z imieniem św. Józefa otoczonym glorią[4]. Elewacja południowa jest widoczna tylko częściowo i jest pięcioosiowa z prostokątnymi oknami[4].
W części dziedzińca wszystkie skrzydła budynku były ze sobą skomunikowane za pomocą otwartych arkadowo-filarowych krużganków (obecnie oszklonych)[12], zabezpieczonych kutymi żelaznymi balustradami wykonanymi w 1751 roku[5]. Pośrodku dziedzińca znajdowała się studnia, a od 1930 roku na jej miejsce ustawiono XVIII-wieczną rzeźbę św. Łucji z Syrakuz dłuta Johanna Albrechta Siegwitza. Rzeźba została odnaleziona na Cmentarzu Osobowickim przez Kurta Bimlera i uznana za rzeźbę pochodzącą prawdopodobnie z balustrady balkonu portalowego[b][12][13].
Elewacja północna i południowa miały rząd półkoliście zamkniętych okien oddzielonych od siebie toskańskimi pilastrami w wielkim porządku na drugiej i trzeciej kondygnacji[5].
Rozmieszczenie pomieszczeń[edytuj | edytuj kod]
Na parterze znajdowała się kaplica św. Józefa, refektarz (jadalnia) w północno-zachodnim narożniku[14] oraz pomieszczenia służbowe i gospodarcze. Główna kondygnacja mieściła bibliotekę, archiwum prowincji, sala do ćwiczeń w szermierce, sypialnie dla młodszych roczników (tzw. museum minorum) i ich prezydenta[4]. Harasimowicz wymienia również salę modlitwy dla wychowanków[3] i salę teatralną[2]. Na ostatniej kondygnacji znajdowały się sypialnie starszych wychowanków konwiktu (museum majorum) i pokoje przełożonych Konwiktu. Obecnie zachowała się z tego okresu jedynie pomieszczenie jadalni, w którym znajduje się teraz audytorium i sala posiedzeń. Pomieszczenie ozdobione jest sklepieniem ze sztukaterią o motywach roślinno-wstęgowych, na których wcześniej znajdowały się ozdoby malarskie w wydzielonych plafonach i medalionach[3]. Bogatą dekorację miało kolebkowe sklepienie kaplicy św. Józefa, z pozłacanymi sztukateriami wydzielającymi pola na których umieszczono freski przedstawiające Jezusa ze św. Józefem, Marią i Agnieszką. W kaplicy znajdowały się również niegdyś trzy ołtarze: główny św. Józefa i dwa boczne św. Agnieszki i św. Jana Nepomucena. Nad głównym ołtarzem znajdował się fresk przedstawiający scenę rozdzielania zboża pomiędzy braćmi przez Józefa[4].
Po 1945[edytuj | edytuj kod]
Działania wojenne w 1945 roku nieznacznie uszkodziły budynek. Do 1950 roku budynek był własnością Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. W latach 1950–1953 budynek został odbudowany według projektu architekta Wincentego Witolda Erazma Rawskiego (1893–1962), zrekonstruowano fasadę i szczyt[3] oraz pokrycie dachowe[15]. W 1953 roku budynek przeszedł na własność PAN. W latach 2018–2021 budynek został ponownie odremontowany[16]. Od 2002 do 2021 roku w jego murach funkcjonowało Muzeum Człowieka[5].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Po raz pierwszy informacja taka pojawiła się w „Schlesische Zeitung” z 15 czerwca 1930, s. 168.; informację powielił Günther Grundmann, za nimi informacja pojawiła się w karcie ewidencyjnej zabytków architektury i budownictwa autorstwa Romualda Nowaka. W obu przypadkach wpisano Wilhelma jako nabywcy w 1812 roku choć ten zmarł w 1806 roku. Harasimowicz podaje już Johanna, syna Wilhelma jako nabywcę rzeźb
- ↑ Rzeźba w 1812 roku została zakupiona przez wydawcę Johana Korna do kaplicy na Wzgórze Kapliczne na Osobowicach[12].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo dolnośląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
- ↑ a b c d e Harasimowicz (red.) i Suleja (red.) 2006 ↓, s. 401.
- ↑ a b c d e f g h Harasimowicz (red.) 1998 ↓, s. 159.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Nowak 1999 ↓.
- ↑ a b c d e f g h i j Eysymontt i in. 2011 ↓, s. 235.
- ↑ a b Trwa remont dachu Collegium Antropologicum. Ale żeby jeden z najciekawszych zabytków Wrocławia wypiękniał, potrzeba 13 mln zł.
- ↑ Kirschke 2005 ↓, s. 255.
- ↑ Kirschke 2005 ↓, s. 17.
- ↑ (red. nacz.) Andrzej Grodzicki „Historia nauk geologicznych na Uniwersytecie Wrocławskim, 1811-2003” Acta Universitatis Wratislaviensis, Tom 2550, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2003, s. 15.
- ↑ Patzak 1918 ↓, s. 99.
- ↑ widok elewacji północnej.
- ↑ a b c Harasimowicz (red.) 1998 ↓, s. 209.
- ↑ Romuald Nowak, „Wkładka do karty ewidencyjnej zabytków architektury i budownictwa, załącznik nr 1, Wrocław 1999
- ↑ Zdjęcie refektarza, obecnie sala imienia Jana Czekanowskiego.
- ↑ Antkowiak 1997 ↓, s. 177.
- ↑ Uniwersytet Wrocławski remontuje zabytkową kamienicę.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Krystyna Kirschke: Fasady wrocławskich obiektów komercyjnych z lat 1890–1930: struktura, kolorystyka, dekoracja. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2005. ISBN 83-7085-918-6. OCLC 69298255.
- Jan Harasimowicz (red.), Włodzimierz Suleja (red.): Encyklopedia Wrocławia. Wyd. 3, poprawione i uzupełnione. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006. ISBN 83-7384-561-5. OCLC 76363702.
- Rafał Eysymontt, Jerzy Ilkosz, Agnieszka Tomaszewicz, Jadwiga Urbanik (red.): Leksykon architektury Wrocławia. Wrocław: Via Nova, 2011.
- Jan Harasimowicz (red.): Atlas architektury Wrocławia t. II. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1998. ISBN 83-7023-679-0.
- Wojciech Brzezowski: Dom mieszkalny we Wrocławiu w okresie baroku. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2005. ISBN 83-7085-885-6.
- Edmund Małachowicz: Stare miasto we Wrocławiu. Wrocław: PWN, 1985.
- Zygmunt Antkowiak: Wrocław od A do Z. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1997.
- Romuald Nowak: Wkładka do karty ewidencyjnej zabytków architektury i budownictwa, załącznik nr 1. Wrocław: PWN, 1999.
- Bernhard Patzak: Studien zur Schlesischen Kunstgeschichte. 1, Die Jesuitenbauten in Breslau und ihre Architekten. Ein Beitrag zur Geschichte des Barockstiles in Deutschland. Strassburg: J. H. Ep. Heitz (Heitz & Mündel), 1918.