Depatriacje i przesiedlenia gryfickie po II wojnie światowej

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Depatriacje i przesiedlenia gryfickie – okres przymusowych wysiedleń ludności niemieckiej oraz przesiedleń ludności polskiej i zabużańskiej, jakie miały miejsce w latach 1945-1951 w Gryficach.

Panorama Gryfic w 1940 r.

Przejęcie miasta przez wojska radzieckie[edytuj | edytuj kod]

5 marca 1945 r.[1][2], w godzinach popołudniowych Greifenberg in Pommern (dziś Gryfice) został zdobyty i przejęty przez wojska radzieckie, tj. 5 Samodzielny Pułk Motocyklowy Gwardii, dowodzony przez ppłk Anatola Muraczewa[1] oraz, jak podają inne publikacje, szwadrony kawalerzystów 16 Dywizji Kawalerii Gwardii, wchodzących w skład 7 Samodzielnego Korpusu Kawaleryjskiego dowodzonego przez gen. lejt. M. Konstantinowa[3][4].

Dzień później władza nad miastem i zajętych przez Sowietów terenach przeszła w ręce radzieckiej komendantury wojennej, zgodnie z konwencją haską z 18 października 1907 r. o prawach i zwyczajach wojny lądowej[5]. Komendantura pełniła władzę do czasu ukształtowania się polskiej administracji[6][7]. Zniesiono ją 12 lipca 1945 r. Radziecką zastąpiła polska komendantura wojenna, która działała od czerwca 1945 r. Pełniła ona rolę łącznika między lokalną administracją a wojskowymi (radzieckimi) jednostkami gospodarczymi, które nadal zarządzały większymi zakładami produkcyjnymi w mieście[8].

Kwestia pozornego osadnictwa[edytuj | edytuj kod]

W pierwszych tygodniach po zdobyciu miasta dochodziło często do tzw. pozornego osadnictwa, które miało na celu dokonywanie rabunku i wywożenie poniemieckich dóbr, w tym mienia nowych osadników. Czynnik ten miał również wpływ na akcję osiedleńczą, ponieważ niejednokrotnie wzbudzał niepewność wśród osób pojawiających się na nowym (obcym) terenie[9]. Na skutek złego stanu bezpieczeństwa miasta powołano Polską Milicję Porządkową, która miała zabezpieczyć mienie przed szabrownikami oraz zapewnić ochronę życia mieszkańców. Komendantem PMP został Wojciech Kubicki[7].

Pierwsze przesiedlenia[edytuj | edytuj kod]

Według danych archiwalnych w maju 1945 r. nastąpiły pierwsze przesiedlenia ludności polskiej na tereny Pomorza Zachodniego, w tym Gryfic. Pierwszymi osadnikami (przesiedleńcami) byli mieszkańcy Mogilna, w liczbie ok. 150 osób, którzy przybyli do Greifenberga (dziś Gryfice) 5 maja. Mogilno stanowiło patronat osadniczy nad Zagórzem (przejściowa nazwa Gryfic)[10]. Natomiast 18 maja przesiedlono do miasta kolejnych polskich osadników z Piły, którzy tworzyli m.in. tzw. grupę operacyjną, która stała się zalążkiem miejscowej władzy i administracji publicznej[11].

Planowe osadnictwo polskich i pozostałych przesiedleńców rozpoczęło się dopiero w październiku 1945 r. Nowi osadnicy napływali do Zagórza (dziś Gryfice) z centralnej Polski, tj. z województw: warszawskiego, łódzkiego i lubelskiego oraz zza Buga. W grupie tej także znajdowali się osadnicy wojskowi, którzy na mocy rozkazu nr 111 z 3 czerwca 1945 r. wydanego przez Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego mogli osiedlać się na tzw. Ziemiach Odzyskanych[9]. 27 grudnia 1945 r. w Zagórzu zamieszkiwało już 3597 polskich osadników[12]. Osobną grupę stanowili osadnicy wiejscy, którzy na mocy dekretu z 6 września 1944 r. mogli zasiedlać opuszczone rolne nieruchomości ziemskie[13].

Porozumienia rządowe w sprawie przesiedleń[edytuj | edytuj kod]

Akcja przesiedleń była realizowana na mocy porozumień zawartych we wrześniu 1944 r. pomiędzy władzami polskimi a republikami radzieckimi: Ukrainy, Białorusi i Litwy oraz umowy z 6 lipca 1945 r. pomiędzy ZSRR a Tymczasową Radą Jedności Narodowej RP, dotyczącą Polaków i Żydów, z wyłączeniem Ukraińców, Białorusinów i Litwinów, którzy posiadali obywatelstwo polskie i zamieszkiwali na Kresach Wschodnich. Według danych szacunkowych z lat 1945-1948 do Polski przesiedlono ok. 1,26 mln mieszkańców z Ukrainy, Białorusi i Litwy[14], z czego do miasta Gryfice 1048 osób, co stanowiło 10,9% ogółu mieszkańców[15], natomiast na wieś w powiecie gryfickim 5704 osób (32,3% ogółu mieszkańców)[16].

Depatriacje ludności niemieckiej[edytuj | edytuj kod]

Plan Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec[edytuj | edytuj kod]

Od 2 sierpnia 1945 r. (konferencja poczdamska) zapowiedź wysiedlania Niemców spowodowała, że część z nich zaczęła dobrowolnie zgłaszać chęć swojego wyjazdu, na podstawie stosownego oświadczenia. Według planu przesiedleń Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec z 20 listopada 1945 r. (§ 1 postanowień SRKN, w oparciu o rozdz. XIII Umowy Poczdamskiej) akcja przesiedleńcza miała zakończyć się w lipcu 1946 r. W Zagórzu (przejściowa nazwa Gryfic) zamieszkiwało w maju 1945 r. ok. 4 tys. Niemców (96%), a w grudniu 2302 (39%)[12].

W sprawie depatriacji ludności niemieckiej z powiatu greifenberdzkiego (dziś gryfickiego) wydano dodatkowo instrukcję, z 26 stycznia 1946 r. o repatriacji ludności niemieckiej z granic Państwa, która składała się z jedenastu szczegółowych zaleceń. Dokument podpisany został przez L. Borkowicza, pełnomocnika rządu RP na okręg Pomorza Zachodniego i zarazem wojewody szczecińskiego[17]. Z niezależnych jednak przyczyn depatriacja ludności niemieckiej z terenów zagórskich (dziś gryfickich) trwała o wiele dłużej. Niemieccy mieszkańcy miasta w większości zostali wysiedleni do końca 1946 r. Pozostała ich część opuściła Zagórze (dziś Gryfice) w terminie późniejszym[18].

W pierwszej kolejności wysiedlano Niemców, których zaliczano do tzw. uciążliwych, następnie zatrudnionych u Polaków i wojsk radzieckich, w gospodarstwach domowych oraz prywatnych przedsiębiorstwach, następnie niewykwalifikowanych pracowników, na końcu osoby w wieku starczym, chorych oraz przebywających w przytułkach i sierocińcach[19]. Od 14 lutego 1946 r., na skutek porozumień polsko-brytyjskich, ludność niemiecką wysiedlano do brytyjskiej strefy okupacyjnej. Umowa gwarantowała transport uporządkowany i humanitarny. Wysiedleńcy mogli zabrać ze sobą bagaż podręczny, którego wielkość nie była ustalona oraz 500 marek niemieckich. Depatriantom zapewniono pomoc medyczną. Dalsze wysiedlenia obejmowały również radziecką strefę okupacyjną[20].

Propaganda rewizjonistyczna Niemiec[edytuj | edytuj kod]

Na skutek rozwijającej się działalności rozpoznawczo-likwidacyjnej miejscowej Milicji Obywatelskiej odizolowano niedobitków hitlerowskiego aparatu polityczno-operacyjnego. Na Pomorzu Zachodnim grasowały w tym czasie grupy zbrojnego podziemia hitlerowskiego (niem.) Wehrwolf (członkowie SS, NSDAP i SA), których celem było zastraszanie nowych osadników i zniechęcane do prób osiedlania się na terenach Pomorza Zachodniego[21]. Niejednokrotnie stosowano tu terror fizyczny i bandyckie napady. W obwodzie zagórskim (na skutek wspólnych działań Milicji Obywatelskiej, Urzędu Bezpieczeństwa, polskich i radzieckich wojsk) zatrzymano 25 Niemców, byłych funkcjonariuszy i aktywistów NSDAP, SA i Gestapo. Kilkudziesięciu natomiast obywateli Rzeszy zmuszono do natychmiastowego opuszczenia ziem pomorskich[21].

W tym samym czasie służby bezpieczeństwa odnotowywały w środowisku niemieckim nasilenie rewizjonistyczno-odwetowej propagandy, która głosiła ideę tymczasowego stanu i rychłego powrotu Niemców na ziemie pomorskie. Znany jest przypadek przesiedlonych Niemców do Hamburga, którzy utworzyli tam tzw. (niem.) Landsmannschaft Pommern, z byłego powiatu Greifenberg i. Pom. (dziś powiat gryficki)[22].

Na zebraniach pod przewodnictwem E. Hannemanna i G. Helwiga omawiano m.in. sytuację i warunki Niemców przebywających jeszcze na terenach gryfickich oraz planów represji wobec tych, którzy współpracowali z polskimi i radzieckimi władzami. Nadto poprzez łączników prowadzono korespondencję oraz kolportowano dwutygodnik Pommern Brief, który w treści nawoływał do podżegania nastrojów depatriantów. Skutkiem tych działań były liczne antypolskie wystąpienia szkalujące działalność miejscowych władz. W tym czasie aresztowano ok. 20 Niemców, w tym głównych aktywistów. Dalsza depatriacja i represje stosowane przez organy ścigania skutkowały rozwiązaniem problemu[22].

Dyrektywy w sprawie ewakuacji Niemców[edytuj | edytuj kod]

Jesienią 1947 r. (na skutek wydanych dyrektyw) rozpoczęto dalszą akcję depatriacyjną wobec zamieszkujących miasto i powiat Niemców. Z Wydziału Osiedleńczego Urzędu Wojewódzkiego Szczecińskiego do starostwa gryfickiego wpłynął telefonogram z 18 października 1947 r.:

W związku z zakończeniem repatriacji Niemców z Polski, polecam przeprowadzić ewakuację Niemców z powiatu, w nieprzekraczalnym terminie do dnia 27. X. 47 r. odsyłając ich do Szczecina (…) Z powyższej akcji należy wyłączyć Niemców posiadających zaświadczenia zielone i różowe, oraz chorych i ich rodziny i dzieci bez opieki(…)[23].

Dokument podpisał wicewojewoda Jan Kaniewski[23]. Dane statystyczne potwierdzają pobyt ludności niemieckiej na terenie powiatu i miasta[24]. Zgodnie z wytycznymi dot. przesiedlenia Niemców miały się definitywnie zakończyć 27 października 1947 r. Tymczasowa Rada Doradcza w Gryficach już we wrześniu 1945 r. wystąpiła do ppłk L. Borkowicza o przyśpieszenie wysiedlenia Niemców z terenów powiatu gryfickiego, na co nie uzyskano aprobaty[25], a co miało stanowić m.in. gwarancję umowy poczdamskiej. O losie ludności niemieckiej mówi rozdział XIII umowy:

Trzy rządy rozważywszy sprawę (…) uznają, że należy przystąpić do przesiedlenia do Niemiec ludności niemieckiej lub jej części pozostałej w Polsce.

[26]

Według niej w 1947 r. oficjalnie zakończono depatriację Niemców. Ostatnie jednak wysiedlenia ludności niemieckiej z powiatu gryfickiego nastąpiły w lipcu 1948 r. o czym informuje starosta powiatowy w piśmie do Szczecińskiego Urzędu Wojewódzkiego, Wydziału Osiedleńczego w Szczecinie, z 30 lipca 1948 r. W pkt 1. tego pisma zawarta została informacja, z której wynika, że:

(...) transport Niemców składający się z 68 mężczyzn, 108 kobiet i 39 dzieci pociągiem konwojowano przez M. O. z Gryfic do Stargardu[27].

Pozostałych natomiast przesiedlono w ramach akcji pod hasłem: "łączenia rodzin" (1948-1951). Według danych liczbowych z tego okresu depatriacja z powiatu gryfickiego objęła 1064 osób[28]. Charakterystyczne dla tego procesu są dane statystyczne, które odzwierciedlają przymusowe wysiedlenia. Według danych o stanie liczebnym ludności miasta z 27 grudnia 1945 r. w Gryficach pozostawało nadal 2302 Niemców (39%), a według spisu ludności z 31 grudnia 1948 r. było ich jedynie 13 (0,14%)[12][15]. Nadzór nad przesiedleniami Niemców sprawowało Ministerstwo Ziem Odzyskanych, a w powiecie starosta wraz z powiatowym oddziałem Państwowego Urzędu Repatriacyjnego (PUR[29]). Kontrolę nad całą akcją w terenie przejął Urząd Głównego Delegata do spraw repatriacji ludności niemieckiej. Pozostających w mieście Niemców już od 1945 r. przesiedlano do jednej dzielnicy (niem.) Siedlung (pol.) Osada. Wykorzystywano ich do usuwania skutków wojny i prac porządkowych[30].

Akcję przesiedleńczą z powiatu gryfickiego (1946-1947) ilustruje poniższa tabela:

Liczba przesiedlonych Niemców z powiatu gryfickiego[31]
Liczba Niemców w styczniu 1946 r. Liczba Niemców według spisu z 14.02.1946 r. Przesiedlonych planowo w 1946 i 1947 r. Repatriacja "dzika" Ogółem w 1946 i 1947 r.
19600
18786
17585
515
18100

Akcja "Wisła"[edytuj | edytuj kod]

W 1947 r., ramach akcji: "Wschód" (później "Wisła" – w skrócie akcja "W") na tereny gryfickie przesiedlono 579 rodzin (2801 osób) z województwa rzeszowskiego i lubelskiego. Z dokumentów archiwalnych Starostwa Powiatowego w Gryficach z dn. 13 września 1947 r. wynika, że 6 transportów z przesiedleńcami i inwentarzem żywym przyjęto w dniach od 7 maja do 13 lipca 1947 r., które rozprowadzono w większości na północne tereny powiatu (w tym gminę gryficką) omijając miasto Gryfice[32]. Ministerstwo Ziem Odzyskanych zalecało, aby osadników:

osiedlać poza pasem nadgranicznym lądowym 50 km oraz morskim i miast wojewódzkich – 30 km (…) dążąc do tego, aby liczba osadników w akcji "W" nie przekroczyła 10% ludności danej gromady (…)[33].

Nowych osadników osiedlono w Trzebiatowie, Gołańczy Pomorskiej, Karnicach, Sadlnie, Robach, Mrzeżynie, Przybiernówku, Brojcach, Górzycy oraz majątkach Państwowego Zarządu Nieruchomości Ziemskich (PZNZ)[33][34].

Do końca roku 1948 Gryfice stały się wielonarodowym miastem z dominującym czynnikiem polskim i licznym napływem osadników ukraińskich, białoruskich i litewskich.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Солдат. ru: ГРАЙФЕНБЕРГ (ГРЫФИЦЕ). [dostęp 2011-05-23]. (ros.).
  2. ↑ W. Jarząb. O marcowej rocznicy i tradycyjnym kłopocie z kalendarzem. „Gryfickie Echa”. , z dn. 4 marca 2010 r., s. 9, 2010. Gryfice. 
  3. ↑ K. Golczewski: Wyzwolenie Pomorza Zachodniego w roku 1945. Poznań: 1971, s. 181.
  4. ↑ Pilch 2007 ↓, s. 34.
  5. ↑ Pilch 2007 ↓, s. 37.
  6. ↑ Pilch 2007 ↓, s. 36, 40–41.
  7. ↑ a b Macholak 1987 ↓, s. 10.
  8. ↑ Macholak 1987 ↓, s. 12, 14.
  9. ↑ a b Pilch 2007 ↓, s. 17.
  10. ↑ Pilch 2007 ↓, s. 16.
  11. ↑ K. Golczewski: Rola Armii Radzieckiej i Wojska Polskiego w odbudowie podstaw życia społecznego na Pomorzu Zachodnim [w]: Przegląd Zachodniopomorski. Szczecin: 1963, nr 5, s. 43.
  12. ↑ a b c Macholak 1987 ↓, s. 16.
  13. ↑ Pilch 2007 ↓, s. 18.
  14. ↑ Galus 2004 ↓.
  15. ↑ a b Białecki 1968 ↓, s. 66-67.
  16. ↑ Białecki 1968 ↓, s. 63.
  17. ↑ Archiwum Państwowe w Płotach, Starostwo Powiatowe w Gryficach: , sygn. 193.
  18. ↑ Pilch 2007 ↓, s. 23–24.
  19. ↑ Pilch 2007 ↓, s. 10–11.
  20. ↑ Pilch 2007 ↓, s. 11–12.
  21. ↑ a b Orlicki 1971 ↓, s. 172–173.
  22. ↑ a b Orlicki 1971 ↓, s. 173–175.
  23. ↑ a b Archiwum Państwowe w Płotach, Starostwo Powiatowe w Gryficach: , sygn. 197.
  24. ↑ We wrześniu 1946 r. na terenie powiatu gryfickiego przebywało jeszcze 5033 Niemców. Za: Archiwum Państwowe w Płotach, Starostwo Powiatowe w Gryficach: , sygn. 101.
  25. ↑ Macholak 1987 ↓, s. 23.
  26. ↑ Pilch 2007 ↓, s. 9.
  27. ↑ Archiwum Państwowe w Płotach, Starostwo Powiatowe w Gryficach: , sygn. 99.
  28. ↑ Pilch 2007 ↓, s. 13.
  29. ↑ Państwowy Urząd Repatriacyjny (PUR) został powołany dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN), z dn. 7 października 1944 r. S. Ciesielski: Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944-1947. [dostęp 2011-05-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-01-11)]. (pol.).
  30. ↑ Pilch 2007 ↓, s. 10, 43.
  31. ↑ Białecki 1967 ↓, s. 82.
  32. ↑ Archiwum Państwowe w Płotach, Starostwo Powiatowe w Gryficach: Sprawozdanie z osiedlenia przesiedleńców akcji "W", sygn. 157.
  33. ↑ a b Archiwum Państwowe w Płotach, Urząd Wojewódzki Szczeciński, Wydział Osiedleńczy: Wytyczne dot. przesiedleńców z akcji "W", sygn. 158.
  34. ↑ Pilch 2007 ↓, s. 26.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Archiwum Państwowe w Płotach, Starostwo Powiatowe w Gryficach, Sprawozdanie z osiedlenia przesiedleńców akcji "W", sygn. 157.
  • Archiwum Państwowe w Płotach, Starostwo Powiatowe w Gryficach, sygn. 99, 101, 193, 197.
  • Archiwum Państwowe w Płotach, Urząd Wojewódzki Szczeciński, Wydział Osiedleńczy, Wytyczne dot. przesiedleńców z akcji "W", sygn. 158.
  • Tadeusz Białecki. Przesiedlenie ludności niemieckiej z Pomorza Zachodniego w latach 1946-1947. „Przegląd Zachodniopomorski”. Nr 4, 1967. Szczecin. 
  • Tadeusz Białecki. Struktura demograficzna ludności polskiej Pomorza Zachodniego w świetle spisu ludności z dnia 31 XII 1948 r.. „Przegląd Zachodniopomorski”. Nr 1, 1968. Szczecin. 
  • J. Macholak: Rok 1945 w Gryficach. W: Ziemia Gryficka 1945-1985. K. Kozłowski (red.). Gryfice: Gryfickie Towarzystwo Kultury w Gryficach, 1987.
  • J. Orlicki: O stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego w latach 1945-1948 w powiecie gryfickim. W: Ziemia Gryficka 1969. Tadeusz Białecki (red.). Szczecin: Gryfickie Towarzystwo Kultury w Gryficach, 1971.
  • A. Pilch: Kształtowanie się władz polskich w powiecie gryfickim w latach 1945-1950 (praca magisterska pod kier. dr. W. Skóry). Słupsk: 2007.
  • H. Galus: Społeczeństwo Pomorza. T. 1. Cz. 3. Gdańsk: 2004. [dostęp 2011-05-23].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Depatriacje_i_przesiedlenia_gryfickie_po_II_wojnie_światowej&oldid=63480943”