Diana (księżna Walii)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Diana
Ilustracja
Diana (1997)
Wizerunek herbu
podpis
Księżna Walii
Okres

od 29 lipca 1981
do 28 sierpnia 1996/31 sierpnia 1997[a]

Jako żona

Karola, księcia Walii

Poprzedniczka

Maria Teck

Następczyni

Kamila

Dane biograficzne
Dynastia

Windsorowie

Data i miejsce urodzenia

1 lipca 1961
Sandringham

Data i miejsce śmierci

31 sierpnia 1997
Paryż

Przyczyna śmierci

obrażenia wewnętrzne odniesione podczas wypadku samochodowego

Miejsce spoczynku

Althorp

Ojciec

Edward Spencer

Matka

Frances Shand Kydd

Rodzeństwo

Charles Spencer

Mąż

Karol III
od 29 lipca 1981
do 28 sierpnia 1996

Dzieci

Wilhelm, książę Walii
Henryk, książę Sussexu

Odznaczenia
ODP Elżbiety II Order Cnót klasy specjalnej (Egipt) Krzyż Wielki Orderu Korony (Holandia)
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Herby Diany
Herb Diany Frances Spencer (do 1981).
Herb Diany, księżnej Walii (1981–1996; w trakcie małżeństwa z Karolem).
Herb Diany, księżnej Walii (1996–1997; po rozwodzie).

Diana, księżna Walii (Diana Frances, ur. 1 lipca 1961 w Sandringham, zm. 31 sierpnia 1997 w Paryżu) – członkini brytyjskiej rodziny królewskiej, pierwsza żona Karola III, króla Wielkiej Brytanii, syna królowej Wielkiej Brytanii Elżbiety II i Filipa, księcia Edynburga. Matka Wilhelma, księcia Walii oraz Henryka, księcia Sussexu, odpowiednio 1. i 5. osoby w sukcesji do tronu brytyjskiego. Po ślubie z Karolem III, wówczas księciem Walii znana jako Diana, księżna Walii (ang. Diana, Princess of Wales).

Diana stała się osobą publiczną w 1980, będąc wymienianą jako potencjalna kandydatka na żonę dla Karola, następcy tronu Wielkiej Brytanii. Ich ślub, mający miejsce 29 lipca 1981 w katedrze św. Pawła w Londynie, stał się międzynarodowym wydarzeniem społecznym, często określanym jako „bajkowy ślub”[1] lub „ślub stulecia”[2]. W pierwszej połowie lat 90. XX w. prasa ujawniła kulisy małżeństwa księstwa Walii, publikując materiały kompromitujące zarówno Karola, jak i Dianę. W 1992 para ogłosiła separację, co było jednym z powodów ogłoszenia przez Elżbietę II tego roku jako annus horribilis. Rozwód pary orzeczono w 1996.

Zarówno w trakcie związku z Karolem, jak i po rozwodzie księżnej Dianie towarzyszyło duże zainteresowanie mediów, które w 1997 doprowadziło pośrednio do wypadku samochodowego, w którym to na miejscu zginęli kierowca Henri Paul i towarzysz księżnej, Dodi Al-Fayed, a ona sama zmarła w wyniku obrażeń odniesionych w wypadku.

Pozostawała jednym z najpopularniejszych członków brytyjskiej rodziny królewskiej[3]. W przeprowadzonym przez BBC plebiscycie „100 Najwybitniejszych Brytyjczyków” księżna Walii zajęła 3. miejsce[4]. Zasłynęła działalnością dobroczynną i charytatywną oraz zamiłowaniem do mody, które przyniosły jej przydomki Księżnej ludu oraz Ikony mody[5], a także Królowej serc i Ludowej księżniczki[6]. Uważa się, że księżna swoim działaniem i nagłośnieniem problemu przyczyniła się do podpisania 3 grudnia 1997 traktatu w Ottawie, zabraniającego produkcji, gromadzenia, eksportu oraz używania min przeciwpiechotnych[7].

Młodość[edytuj | edytuj kod]

Narodziny i chrzest[edytuj | edytuj kod]

Urodziła się 1 lipca 1961 o godz. 19:45 (czasu letniego) w Park House, domu graniczącym z terenami należącymi do królewskiej posiadłości Sandringham House w hrabstwie Norfolk w Wielkiej Brytanii[8]. Jej ojcem był wicehrabia Althorp Edward John Spencer (1924–1992; jedyny syn Alberta Spencera i Cynthii Spencer), a matką – hrabina Althorp Frances (1936–2004); córka 4. barona Fermoy i Ruth, baronowej Fermoy), którzy pobrali się w czerwcu 1954 w Opactwie Westminsterskim w Londynie[9]. Spencerowie mieli już dwie córki: Sarah (ur. 19 marca 1955) i Jane (ur. 11 lutego 1957), a także syna Johna (ur. i zm. 12 stycznia 1960), który był obarczony poważnym niedorozwojem i zmarł 10 godzin po porodzie[9]. Narodziny Diany wywołały w rodzinie rozczarowanie, ponieważ oczekiwano narodzin męskiego potomka, który mógłby odziedziczyć godności hrabiowskie[10]. W chwili narodzin Diany jej rodzice mieli przygotowane dla noworodka tylko męskie imiona[11].

Chrzest Diany odbył się 30 sierpnia 1961 w kościele św. Marii Magdaleny w Sandringham w hrabstwie Norfolk. Lady otrzymała imiona Diana Frances – pierwsze w rodzinie Spencerów występowało często (znana Lady Diana Spencer[12] była niedoszłą żoną Fryderyka, księcia Walii[b]), a drugie nadano na cześć jej matki. Chrztu udzielił biskup Norwich Percy Herbert, przyjaciel rodziny Spencerów. Rodzicami chrzestnymi zostali: John Floyd (przyjaciel ojca), Alexander Gilmour (kuzyn ojca), Lady Mary Colman (bratanica Królowej Matki), Sarah Pratt (przyjaciółka i sąsiadka rodziców Diany) i Carol Fox (przyjaciółka i sąsiadka rodziców Diany)[13]. Chrzest Diany nie miał oprawy królewskiej w przeciwieństwie do chrztu jej młodszego brata Charlesa (ur. 20 maja 1964), który odbył się w Opactwie Westminsterskim w Londynie z królową Elżbietą II jako matką chrzestną[11].

Dzieciństwo i edukacja[edytuj | edytuj kod]

Wychowywała się wraz z rodzeństwem w dziesięciopokojowej rezydencji Park House[14]. W tym czasie w domu Spencerów zaczęło dochodzić do coraz częstszych kłótni między rodzicami Diany – Frances czuła się upokorzona badaniami, na które przed narodzinami Charlesa skierował ją mąż, a które miały odpowiedzieć na pytanie o zdolność do urodzenia syna[9]; John dystansował się natomiast od problemów rodzinnych, a opiekę nad dziećmi ograniczył do zapewnienia domu oraz opłacenia opiekunek i nauki w prywatnych szkołach. Frances w 1967 odeszła od męża i przeprowadziła się do apartamentu nowego partnera, Petera Shand Kydda, w londyńskiej dzielnicy Belgravia[15]. Odejście matki negatywnie wpłynęło na osobowość Diany[11]. Rozwód Spencerów orzeczono w kwietniu 1969[16]. W latach 1969–1971 para toczyła sądową batalię o dzieci, w której trakcie opiekę nad dziećmi przejął ich ojciec, a matce przyznano prawo do widywania ich w czasie wolnym od nauki[17].

Rodowa posiadłość Spencerów, Althorp

Po rozwodzie rodziców Dianą i Charlesem zajęły się nianie i guwernantki, jednak ich częsta rotacja negatywnie wpłynęła na kilkuletnie dzieci[18]. Nieprzepadająca za większością guwernantek 9-letnia Diana zamknęła jedną z nich w łazience na klucz i wyrzuciła jej bieliznę z okna[19]. John Spencer w końcu zatrudnił na stanowisko opiekunki Mary Clarke, która zyskała przyjaźń obojga dzieci i nakłoniła gospodarza domu do częstszego spędzania czasu z nimi, m.in. wspólnego jadania lunchu[18]. Korzystny wpływ na kształtowanie się osobowości Diany miała również Gertruda „Ally” Allen[18]. Przyszła księżna była dzieckiem żywiołowym i skorym do psot, jednocześnie była osobą nieśmiałą i bała się konfrontacji z obcymi[20]. Lubiła sport, w tym jazdę konną, pływanie oraz grę w siatkówkę i tenisa[21]. Pasjonowała się tańcem i chciała być tancerką, jednak przez swój wzrost i wskutek kontuzji (zerwania ścięgna Achillesa) doznanej w marcu 1979 porzuciła te plany[22].

Riddlesworth Hall Preparatory

W siódmym roku życia uczęszczała do szkoły dziennej w Sielfield, stanowiącej wstęp do edukacji właściwej, którą to rozpoczęła w następnym roku w szkole z internatem – Riddlesworth Hall Preparatory School w hrabstwie Norfolk[23]. W przeciwieństwie do doskonale uczących się sióstr miała problemy z opanowaniem wiedzy przedmiotowej[24]. Słabe oceny jednak nie powodowały niepokoju rodziców, gdyż w przypadku Diany perspektywa dołączenia do brytyjskiego grona arystokratów stawiała przed nią za główny cel dobre zamążpójście, a nie staranne wykształcenie.

W czerwcu 1975 zmarł dziadek Diany, Albert Spencer, po którym John Spencer odziedziczył tytuł hrabiego Spencera oraz wszystkie przywileje hrabiowskie[17]. W związku z tym Diana uzyskała tytuł należny córce hrabiego, tj. Lady Diana Spencer (jako wnuczka hrabiego tytułowana była dawniej jako „Czcigodna”, ang. The Honourable)[25]. Rodzina Spencerów przeprowadziła się do rodowej posiadłości Althorp w Northamptonshire[26].

Po ukończeniu nauki w szkole podstawowej przystąpiła do prywatnej szkoły dla dziewcząt West Heath School w Sevenoaks w hrabstwie Kent[21]. W tym okresie angażowała się w liczne zajęcia pozalekcyjne: trenowała balet i stepowanie, grała w hokeja, tenis i koszykówkę (ze względu na wysoki wzrost była kapitanką drużyny) oraz ćwiczyła grę na pianinie, poza tym działała wolontaryjnie w szpitalach psychiatrycznych i domu starców. Na zakończenie roku szkolnego 1976/1977 zdobyła nagrodę „Miss Clark Lawrance” przyznawaną osobom zasłużonym w pracy na rzecz szkoły[27]. Jednak egzaminy na poziomie „O” (odpowiednik polskich egzaminów gimnazjalnych) okazały się dla niej kompromitujące – spośród sześciu wybranych przez siebie przedmiotów Diana nie zdała pięciu[27]. Niezdolna do kontynuowania nauki, wskutek niezaliczenia odpowiedniej liczby testów (wymagano zaliczenia co najmniej trzech egzaminów), opuściła West Heath School i rozpoczęła naukę w Institut Alpin Videmanette w Chateau d’Oex niedaleko Gstaad w Szwajcarii, w klasie z programem prowadzenia domu, gotowania i krawiectwa[27]. Tej szkoły również nie ukończyła, gdyż po trzech miesiącach pobytu w placówce ojciec zezwolił na jej powrót do Wielkiej Brytanii[27].

Dorosłe życie[edytuj | edytuj kod]

Coleherne Court w Londynie - budynek, gdzie Diana mieszkała w latach 1979-1981
Niebieska tablica English Heritage zamieszczona na budynku

Po zakończeniu edukacji w Szwajcarii wróciła do rodzinnej posiadłości w Althorp, jednak po latach życia w internatach nie potrafiła się w nim odnaleźć[28]. Nie umiała też dogadać się z macochą, Raine Spencer, żoną Johna od lipca 1976[29], do której żywiła nienawiść za rozbicie jej rodziny i trwonienie majątku Spencera. John Spencer nie zgodził się na zamieszkanie Diany w Londynie z matką i jej drugim mężem[28], co tłumaczył małoletnością córki i opinią otoczenia. W zamian zaproponował Dianie w celach szkoleniowych posadę gospodyni i niani w posiadłości w hrabstwie Hampshire[28]. Nastolatka pracowała dla rodziny majora Jeremy’ego Whitakera przez trzy miesiące, po czym przeprowadziła się do apartamentu matki[28]. W tym okresie za namową rodziców ukończyła kurs gotowania, poza tym ukończyła kurs nauki jazdy i brała lekcje tańca u królewskiej nauczycielki Betty Vacani[30]. Pracowała dorywczo jako opiekunka do dzieci, kelnerka i sprzątaczka w lordowskich apartamentach[30].

W listopadzie 1978 jej ojciec doznał rozległego udaru mózgu, a następnie został przewieziony do kliniki, gdzie spędził kilka miesięcy; zarówno Diana, jak i jej pozostałe rodzeństwo, oddanie zajmowali się sparaliżowanym ojcem[30]. W 1979 Diana odziedziczyła majątek po zmarłej w Stanach Zjednoczonych prababce ze strony matki i kupiła luksusowy apartament w Coleherne Court w okolicy Earl’s Court[31]. Tam sprowadziła trzy przyjaciółki: Carolyn Pride (koleżankę z West Heath School), Virginię Pitman i Annę Bolton, z którymi przez kolejne dwa lata spędzała czas na spotkaniach towarzyskich, zakupach, gotowaniu i podróżach po Londynie[31]. W tym okresie otrzymała kolejne oferty pracy: opiekowała się Amerykaninem Patrickiem Robinsonem, którego rodzice przebywali w Londynie, i prowadziła zajęcia z rysunku, tańca i zabawy dla dzieci w przedszkolu Young England w dzielnicy Pimlico[31].

Po ukończeniu 18 lat randkowała m.in. z Jamesem Gilbeyem, Rorym Scottem i Adamem Russelem[31].

Związek z Karolem, księciem Walii[edytuj | edytuj kod]

Znajomość[edytuj | edytuj kod]

W grudniu 1977 została przedstawiona Karolowi, księciu Walii, który przybył do posiadłości Spencerów na zaproszenie swojej ówczesnej sympatii, Sary Spencer (siostry Diany)[32]. Diana natomiast przyjechała do Althorp na święta Bożego Narodzenia[32]. Mimo fascynacji księciem, ustąpiła najstarszej siostrze, uznając jej większe prawa do kontaktów z następcą tronu Wielkiej Brytanii[32]. Bliska znajomość Sary Spencer i księcia Karola uległa ochłodzeniu po publikacji wywiadu prasowego, którego Sarah udzieliła w lutym 1978 Jamesowi Whittakerowi i Nigelowi Nelsonowi – w rozmowie niezbyt pochlebnie wypowiedziała się o Karolu i zadeklarowała, że go nie kocha[32]. Odtąd Karol, jeśli zapraszał Sarę do Pałacu Buckingham, to tylko w towarzystwie Diany[32]. Sarah w 1980 poślubiła Neila McCorquodale’a[33].

Książę Karol w 1972

W listopadzie 1978 Diana została zaproszona do Pałacu Buckingham na przyjęcie wyprawione z okazji 30. urodzin Karola, a w styczniu 1979 uczestniczyła w przyjęciu w Sandringham House, na który przybyła z siostrami Sarą i Jane (która od czasu poślubienia Roberta Fellowesa w kwietniu 1978 przestała liczyć się jako potencjalna żona dla przyszłego króla). Wówczas kontakty między Karolem a Dianą ograniczały się do flirtu, zwłaszcza że książę Walii miał wtedy rozpocząć romans z Anną Wallace, który zakończył się latem 1980. Wtedy też Karol i Diana ponownie się spotkali, a kilka tygodni później poszli razem na Goodwood Ball. Obserwatorzy królewscy uznają ten okres za czas, kiedy książę Walii zaczął myśleć o Dianie jako o potencjalnej żonie[34]. Jesienią 1980 Diana została zaproszona przez Karola do jego rezydencji Highrove w hrabstwie Gloucester, a książę zaproponował jej współpracę przy projektowaniu wyposażenia wnętrz[35].

16 listopada 1980 w tygodniku „Sunday Mirror” ukazał się artykuł pt. „Królewski pociąg miłości” opisujący historię, w której tajemnicza blondynka dwa razy odwiedza księcia Walii w pociągu podczas postoju w Wiltshire. Prasa sugerowała, że chodzi o Dianę, czym zgorszona poczuła się zarówno rodzina królewska, jak i Spencerowie; publikacja kwestionowała bowiem reputację Diany jako osoby bez zarzutu i podważała kompetencje służb specjalnych, które miały dopuścić do kontaktu następcy tronu z osobą spoza rodziny królewskiej. Oburzona matka Diany wysłała w tej sprawie list do „The Times”.

Na przełomie lat 1980/1981 książę Karol znalazł się pod presją pałacu Buckingham, mediów i opinii publicznej, ponieważ – mimo 32 lat – nadal nie miał ani żony, ani potomka męskiego, który mógłby odziedziczyć tron. Po śmierci jego wuja i mentora, Ludwika Mountbattena, książę rozpoczął intensywne poszukiwanie żony, jednak wobec deficytu panien spełniających kryteria Pałac Buckingham uznał Dianę Spencer (anglikankę, dziewicę, wysoko urodzoną, a dodatkowo ładną, zdrową oraz skromną i nieśmiałą) za idealną kandydatkę na księżną Walii[34]. Karol z kolei imponował Dianie swoją wiedzą i nienagannymi manierami, a z racji swojego smutnego oblicza budził w niej opiekuńcze uczucia[34].

Z uwagi na swój związek z następcą tronu wzbudzała powszechne zainteresowanie mediów i opinii publicznej, m.in. z tego powodu była regularnie śledzona i fotografowana przez paparazzi[36]. Przyczyniła się do wzrostu popularności brytyjskiej monarchii w mediach[37].

Zaręczyny i ślub[edytuj | edytuj kod]

Połączone inicjały: „Charles” i „Diana” pod dewizą księcia Walii

6 lutego 1981 Karol oświadczył się Dianie na zamku w Windsorze[38]. Oświadczyny zostały przyjęte, a następnie zaakceptowane przez królową Elżbietę II[35], jednak ich ogłoszenie przełożono m.in. ze względu na urodziny księcia Andrzeja (19 lutego). 24 lutego 1981 o godz. 11:00 biuro prasowe pałacu Buckingham oficjalnie ogłosiło zaręczyny Karola i Diany[39]. Gdy w wywiadzie zaręczynowym udzielonym telewizji BBC dziennikarz zadał pytanie: Czy jesteście w sobie zakochani?, to Diana odpowiedziała bez zastanowienia: Oczywiście!, a Karol: Cokolwiek to znaczy…[c], powodując szereg spekulacji na temat szczerości jego uczuć do narzeczonej[40]. Diana po ogłoszeniu zaręczyn udała się z matką i ojczymem na kilkutygodniową podróż do Australii[35]. Po zaręczynach zamieszkała z siostrą Jane Spencer w posiadłości Clarence House[41]. Została również objęta państwową ochroną, którą zapewnił jej Pałac Buckingham[42]. 9 marca 1981 w Royal Albert Hall pojawiła się publicznie z Karolem po raz pierwszy od ogłoszenia ich zaręczyn[43].

Wiosną 1981 odbyły się liczne przyjęcia i bale wydawane na cześć narzeczonych[41]. Przez cały okres narzeczeństwa pary media żywo interesowały się ich związkiem[44]. 27 lipca 1981 w Katedrze św. Pawła w Londynie odbyła się próba generalna przed ślubem Diany i Karola. Tego samego dnia królowa Elżbieta II wydała w Pałacu Buckingham bal na cześć młodej pary. Dwa dni później Diana poślubiła Karola podczas uroczystości odprawionej w obrządku anglikańskim w katedrze św. Pawła w Londynie[45][44]. W uroczystości uczestniczyło 3,5 tys. osób, poza tym 600 tys. ludzi pojawiło się na ulicach Londynu[44], a kolejne 750 mln[d] osób obejrzało ceremonię w telewizji. Diana była pierwszą od 300 lat Angielką, która poślubiła następcę brytyjskiego tronu[47]. W trakcie składania przysięgi pomyliła kolejność imion narzeczonego, poza tym nie przysięgła mu posłuszeństwa. Uroczystość poprowadził arcybiskup Canterbury, dr Robert Runcie[46], a druhnami panny młodej zostały: 17-letnia Lady Sarah Armstrong-Jones (córka księżniczki Małgorzaty), 13-letnia India Hicks (wnuczka Louisa Mountbattena), 11-letnia Sarah-Jane Gaselee (córka przyjaciół rodziny królewskiej), 6-letnia Catherine Cameron (córka przyjaciół księcia Karola) i 5-letnia Clementine Hambro (ulubiona uczennica Diany z Young England Kindergarten)[48]. Panna młoda poszła do ołtarza w sukni projektu Davida i Elisabeth Emanuelów[44].

Po ślubie w pałacu Buckingham wyprawione zostało „śniadanie weselne” dla 120 osób, a o godz. 13:10 rodzina królewska wspólnie ze Spencerami pojawiła się na balkonie królewskim[49]. W związku ze ślubem Diana uzyskała tytuł „Jej Królewskiej Wysokości Księżnej Walii”. Młoda para otrzymała ponad 10 tys. prezentów i ok. 47 tys. listów gratulacyjnych[50].

Pierwsze lata małżeństwa i obowiązki królewskie[edytuj | edytuj kod]

Książę Karol i Księżna Diana (1983)
Karol i Diana podczas podróży do Australii (1983)
Diana podczas wizyty w Halifax w Kanadzie (1983)

Nowożeńcy rozpoczęli miesiąc miodowy od trzydniowego pobytu w Broadlands, dawnej posiadłości Louisa Mountbattena w hrabstwie Hampshire[46]. Następnie wyruszyli w rejs po Morzu Śródziemnym statkiem „HMY Britannia”, na którym odbywały się przyjęcia i kolacje z udziałem wyższych oficerów na cześć młodej pary[46]. Pod koniec sierpnia 1981 wrócili do Wielkiej Brytanii, by dołączyć do pozostałych członków rodziny królewskiej w szkockiej rezydencji Balmoral[51]. Tam Karol zauważył objawy poważnych zaburzeń odżywiania u żony i skierował ją na konsultację do kliniki w Londynie[51]. Szczegółowe badania medyczne mające na celu wyleczenie księżnej z bulimii zostały przerwane, gdy się okazało, że Diana jest w ciąży[51]. Od 27 do 29 października para odbyła swoją pierwszą oficjalną wizytę w Walii, gdzie Diana wygłosiła publicznie przemówienie po części w języku walijskim, co zostało entuzjastycznie przyjęte przez tłum[52].

5 listopada 1981 pałac Buckingham ogłosił, że Diana spodziewa się dziecka, a poród przewidziany jest na połowę następnego roku. W trakcie ciąży księżna zajęła się urządzeniem dwóch przyszłych domów: Highgrove (prywatnej posiadłości Karola w hrabstwie Gloucestershire, którą książę zakupił w lipcu 1980) i apartamentu nr 8 w pałacu Kensington w Londynie[50]. Przeżywała również depresję, samookaleczała się, a gdy była w czwartym miesiącu ciąży, rzuciła się ze schodów, by desperacko zwrócić na siebie uwagę męża, jednak on to zignorował[52]. 21 czerwca 1982 w Szpitalu Św. Marii w dzielnicy Paddington w Londynie po ponad 16-godzinnym porodzie urodziła syna, Wilhelma Artura Filipa Ludwika[53][50]. Po urodzeniu syna popadła w depresję poporodową[54], która objawiała się brakiem chęci wstawania z łóżka, uczuciem słabości i niezrozumienia jej stanu przez innych oraz nienawiścią do samej siebie[55]. W październiku 1982 Karol ponownie wysłał żonę z Balmoral do Londynu na badania lekarskie, jednak Diana je przerwała, tym razem ze względu na brak efektów. Po jakimś czasie podjęła terapię u psychiatry Maurice’a Lipsedge’a.

Wizyta w USA w 1985 roku
Ślub księcia Andrzeja i Sary Ferguson 23 lipca 1986
Księżna Diana z funkcjonariuszami brytyjskiej policji podczas odwiedzin na oddziale narkotykowym w hrabstwie West Midlands (1987)

Pomimo problemów zdrowotnych (depresji i bulimii), kilkukrotnych prób samobójczych, rozpadającego się małżeństwa (ze względu na zdrady Karola) i specyficznych relacji z mediami, wykonywała swoje obowiązki jako księżnej Walii[56][57]. Przygotowywała się do tego pod okiem Michaela Colborne’a, sekretarza i przyjaciela księcia Karola[56]. We wrześniu 1982 odbyła pierwszą samodzielną wizytę zagraniczną, reprezentując królową Elżbietę II na uroczystościach pogrzebowych Grace Grimaldi w Monako[56]. Pod koniec 1982 wraz z mężem i kilkumiesięcznym synem odbyła oficjalne wizyty do Australii i Nowej Zelandii[58]. Odmówiła wówczas pozostawienia dziecka na brytyjskim dworze pod opieką niań, a złamanie tradycji królewskiej (nie skonsultowała decyzji z królową) umotywowała długim okresem podróży – 45 dni. W ślady Diany poszli później jej synowie: w 2014 książę Wilhelm poleciał do Australii z 9-miesięcznym księciem Jerzym[59], a w 2019 książę Henryk odwiedził kilka afrykańskich państw razem z 5-miesięcznym Archiem[60]. Kolejną wspólną podróż odbyli w czerwcu 1983 do Kanady. W lutym 1984 wyruszyła w pierwszą samodzielną podróż oficjalną do Norwegii.

15 września 1984 po trwającym dziewięć godzin porodzie urodziła drugiego syna, Henryka Karola Alberta Dawida[54][61]. Dbała o to, by jej synowie mieli dobre relacje z pałacowym personelem i zaznawali życia miejscowych dzieci, dlatego też czasem – pod przebraniem – zabierała ich do kina lub restauracji[62]. 9 listopada 1985 rozpoczęła z mężem oficjalną wizytę państwową w Stanach Zjednoczonych, gdzie zostali powitani przez prezydenta USA Ronalda Reagana i pierwszą damę Nancy Reagan[63]. W grudniu 1985 zatańczyła z Waynem Sleepem podczas gali wieczoru baletowego w Royal Opera House w Covent Garden, a swoim występem zaskoczyła publiczność, w tym księcia Karola, który nie wiedział o niespodziance szykowanej przez żonę[64]. 23 lipca 1986 uczestniczyła z mężem w ślubie księcia Andrzeja i Sary Ferguson, których spotkanie zaaranżowała kilka miesięcy wcześniej[65]. Ciepłe relacje par zakończyły się w 1992, gdy oba małżeństwa ogłosiły separację. Kontakty między paniami znacznie się pogorszyły w 1996 po wydaniu przez Ferguson książki autobiograficznej pt. „My Story”, w której ujawniła szczegóły przyjaźni z Dianą.

Była zaangażowana w pomoc charytatywną. W 1983 została patronką organizacji „SeeABILITY” wspierającej dzieci z zaburzeniami trawienia[66]. W kolejnych latach patronowała instytucjom zajmującym się m.in. cierpiącymi na chorobę Parkinsona, porażenie mózgowe czy stwardnienie rozsiane[66]. Była patronką organizacji, takich jak Centrepoint i Leprosy Mission, a także prezeską zarządu Szpitala Dziecięcego Great Ormond Street i Królewskiego Szpitala Marsden[67]. Była czynnie zaangażowana w pomoc osobom zakażonym HIV i chorym na AIDS[66][68]. W 1987 otworzyła pierwszy w Wielkiej Brytanii oddział szpitalny dla pacjentów zmagających się z tą chorobą, a zdjęcia, na których widać ją ściskającą dłonie pacjentów bez uprzednio założonych rękawiczek, wywołały sensację w międzynarodowej prasie[68][69]. Co roku wydawała przyjęcia w Pałacu Kensington, na które zapraszała przedstawicieli i podopiecznych organizacji, którym patronowała lub których była prezeską[66].

W latach 1982–1992 wspólnie z Karolem odbyła oficjalne wizyty do Australii, USA, Brazylii, Indii (zrobione tam w lutym 1992 zdjęcia Diany samotnie pozującej fotoreporterom na tle Tadź Mahal obiegły światowe media i stały się dowodem na prawdziwość plotek o kryzysie w jej małżeństwie z Karolem[70]), Kamerunu, Kanady, Nigerii, Indonezji, Hiszpanii, Włoch, Francji, Portugalii i Japonii, a ostatnią wspólną wizytę zagraniczną odbyli w Korei Południowej[71]. Poza tym Diana samodzielnie wizyty złożyła w Niemczech, USA, Szwajcarii, Węgrzech, Egipcie, Belgii, Francji, RRA, Zimbabwe i Nepalu[72], ponadto w 1995 samodzielnie odwiedziła, m.in. Argentynę, USA, Japonię, Hongkong i Włochy.

Problemy w małżeństwie[edytuj | edytuj kod]

Camilla Parker-Bowles (2005)

Diana od początku zdawała sobie sprawę z obecności Camilli w życiu Karola, jednak oboje zapewniali ją, że łączy ich jedynie przyjaźń[73]. Wiedziała, że wcześniej mieli romans, który zakończył się w 1973 po ślubie Camilli z brygadierem Andrew Parkerem-Bowlesem. O ile niedziwne wydawały się jej częste wizyty męża w domu Parker-Bowlesów, którzy z grupą znajomych tworzyli blisko związaną grupę (tzw. Highgrove Team, pol. Paczka z Highgrove), o tyle podejrzliwość jej wzbudziło m.in. odkrycie na ulubionych spinkach Karola do mankietów inicjałów C&C (Charles & Camilla) oraz zdjęć Parker-Bowles w portfelu Karola, a także fakt, że para wręczała sobie drobne upominki, posługując się zaszyfrowanymi podpisami[74]. Diana nękała Camillę głuchymi, nocnymi telefonami, a pewnego dnia podsłuchała rozmowę telefoniczną męża, podczas której ten wyznał miłość Parker-Bowles.

W 1985 książę zwierzył się przyjaciołom, że „jego małżeństwo jest skończone”, lecz mimo to w październiku tego samego roku wystąpił z Dianą w programie telewizyjnym In Public – In Private: The Prince and Princess of Wales, w którym wspólnie opowiedzieli o swoim szczęśliwym życiu rodzinnym; program zgromadził przed telewizorami 20 mln ludzi. W 1986 Karol odnowił romans z Camillą Parker-Bowles i wyjechał z nią do Balmoral na 37 dni, pozostawiając Dianę i synów w Anglii. Odtąd para odnosiła się do siebie z jawną wrogością, a spędzała wspólnie czas wyłącznie, gdy wymagał tego protokół. Diana odbyła szczerą rozmowę z Parker-Bowles o jej romansie z Karolem, której powiedziała: Oczywiście wiem wszystko i to musi być piekło dla was obojga, ale wiem, co się dzieje. Nie traktujcie mnie jak idiotkę[75]. Zwróciła się także do Elżbiety II z prośbą o interwencję w sprawie jej niewiernego syna, jednak królowa odmówiła pomocy, twierdząc: Nie można nic z tym zrobić. Karol jest beznadziejny[76]. Latem 1986 na jednym z przyjęć w Londynie poznała oficera Jamesa Hewitta, który udzielił jej kilku lekcji jazdy konnej[77][78]. Wkrótce para nawiązała romans, który trwał z przerwami prawie trzy lata[78][77]. W 1986 Diana przestała sypiać z mężem[61]. W 1990 Diana odwiedziła Karola w szpitalu, dokąd trafił po złamaniu ręki podczas jazdy konno; małżonkowie nie potrafili nawiązać kontaktu, więc księżna udała się do innych pacjentów w klinice, a księciem zaopiekowała się Camilla Parker-Bowles[79].

Diana i pierwsza dama Barbara Bush (1990)
Diana w Interconnection Systems (Plessey) w South Shields (1992)
Diana w Rosji (1995)

16 czerwca 1992 na rynku pojawiła się – napisana przy cichym współudziale księżnej – książka biograficzna pt. „Diana: prawdziwa historia” Andrew Mortona, w której autor ujawnił wiele nieznanych wcześniej aspektów z życia księżnej i brytyjskiej rodziny królewskiej, m.in. romans Karola z Camillą[80][81]. Biografia była zapisem przemyśleń Diany, które ta zarejestrowała na magnetofon latem i jesienią 1991 w Pałacu Kensington, a następnie przekazała Mortonowi za pośrednictwem zaufanych sobie pracowników pałacu. Wielu czytelników uznało, że autor przedstawił sprawę w sposób nieobiektywny, obwiniając o rozpad małżeństwa wyłącznie Karola, a Dianę ukazując jako ofiarę i pomijając jej romans z Jamesem Hewittem[82]. W sierpniu 1992 „The Sun” opublikował zapis rozmów telefonicznych między księżną Walii a jej kochankiem Jamesem Gilbeyem, nagranych 31 grudnia 1989, w których Diana nazwała swoje życie „torturami”, a Windsorów – „pieprzoną rodziną”[83]. Skandal ten został określony jako Dianagate lub Squidgygate (od „Squidgy”, pol. Pączusiu, bo tak Dianę nazywał jej rozmówca)[83]. W tym samym miesiącu „The Sun” ujawnił romans księżnej z Jamesem Hewittem, kwestionując tym samym wiarygodność książki Andrew Mortona. Również w 1992 premierę miała książka Nicholasa Daviesa pt. „Diana: księżna i jej kłopotliwe małżenstwo”, a w 1994 – wspomnienia Jamesa Hewitta pt. „Zakochana księżna”, w której autor wykorzystał listy i prezenty zachowane po rozstaniu ze swoją dawną kochanką[77].

Separacja i rozwód[edytuj | edytuj kod]

9 grudnia 1992 premier John Major wygłosił oświadczenie, powiadamiające Izbę Gmin o separacji księcia i księżnej Walii:

Pałac Buckingham ogłasza, że książę i księżna Walii zdecydowali się na separację. Ich konstytucyjna pozycja pozostaje niezmieniona. Decyzja została podjęta za obopólną zgodą, oboje też będą wspólnie wychowywać swoje dzieci. Ich Królewskie Wysokości będą także w przyszłości wypełniać zobowiązania publiczne oraz w miarę możliwości brać wspólnie udział w uroczystościach rodzinnych oraz narodowych. Królowa oraz książę Edynburga ubolewają nad tą decyzją, przyjmują ją jednak ze zrozumieniem i współczuciem, uwzględniając trudności, które doprowadziły do tego kroku. Ich Królewskie Wysokości mają nadzieję, że nie będzie więcej naruszana sfera prywatności księcia i księżnej. Obydwoje są zdania, że zachowanie nienaruszonej sfery prywatnej księcia i księżnej jest konieczne do zapewnienia ich dzieciom szczęśliwego i bezpiecznego domu oraz dalszego wypełniania przez nich obowiązków publicznych.

12 stycznia 1993 ujawniona została nieprzyzwoita rozmowa telefoniczna Karola i Camilli[84]; wywołany przeciekiem skandal nazwano Camillagate. 29 czerwca 1994 Karol udzielił wywiadu Jonathanowi Dimbleby’owi z telewizji BBC, któremu m.in. przyznał się do cudzołóstwa i romansu z Parker-Bowles[85][86]. Tego samego dnia Diana uczestniczyła w przyjęciu w galerii sztuki „Serpentine”, gdzie pojawiła się w krótkiej, czarnej sukni[87], wkrótce określonej przez prasę „suknią zemsty”. W następnym miesiącu premierę miała książka biograficzna Karola autorstwa Dimbleby’a (powstała na podstawie telewizyjnego wywiadu), w której książę ujawnił, że nigdy nie kochał Diany, a do poślubienia jej zmusił go ojciec[85][88]. 14 listopada 1995, tj. w dniu urodzin księcia Karola, telewizja BBC wyemitowała program Panorama, w którym pokazano godzinny fragment rozmowy Diany z Martinem Bashirem[89]. Księżna m.in. zwierzyła się dziennikarzowi ze swoich problemów małżeńskich (skomentowała związek Karola i Kamili oraz przyznała się do romansu z Jamesem Hewittem), podważyła kompetencje Karola do sprawowania królewskiej władzy i nakreśliła swoje plany na przyszłość[90]. Program obejrzało 23 mln telewidzów[89]. W dniu emisji wywiadu wyleciała do Argentyny z misją charytatywną[91].

3 grudnia 1993 podczas lunchu dobroczynnego na rzecz Stowarzyszenia Badań nad Urazami Głowy (w skrócie: Headway) wygłosiła przemówienie, w którym zapowiedziała wycofanie się z życia publicznego[92]. Wyjątkiem było jej pojawienie się na obchodach 50. rocznicy inwazji na Normandię (1994) i zakończenia II wojny światowej (1995)[93]. W okresie wolnym od wypełnienia książęcych zobowiązań zadbała o stan swojego zdrowia i urody, które pogorszyły się przez poprzednie niemal półtorej dekady; skorzystała m.in. z licznych zabiegów medycyny niekonwencjonalnej, w tym akupunktury, refleksoterapii, osteoterapii i aromaterapii, poza tym ćwiczyła gimnastykę tai chi, poddawała się hipnozie i masażom oraz medytowała[94].

W 1996 zdjęcie ślubne Diany i Karola znalazło się na plakacie akcji społecznej organizowanej przez British Safety Council, której celem było promowanie bezpiecznych stosunków seksualnych z użyciem prezerwatywy[95]. Po interwencji pałacu reklamę usunięto[95].

Po czteroletniej – przewidzianej prawem – separacji rozwód pary orzeczowo w lipcu 1996[96], a moc prawną uzyskał on 28 sierpnia 1996[97]. W wyniku pertraktacji prawnych (które w imieniu księżnej prowadził lord Anthony Julius of Mischon de Rey) uzyskano porozumienie, zgodnie z którym Diana: utraciła predykat „Jej Królewskiej Wysokości” i nazwisko Windsor, ale zachowała tytuł „księżnej Walii”; zachowała prawo mieszkania w zajmowanym dotąd apartamencie w pałacu Kensington (Diana wyprowadziła się z Highgrove, gdzie pozostał Karol, który swoje biuro londyńskie umieścił w Pałacu Św. Jakuba)[e]; otrzymała odszkodowanie pieniężne (przypuszcza się, że wynosiło ok. 20 mln dol.); zachowała równe z Karolem prawa do opieki nad synami i ich wychowania; nie poniosła kosztów utrzymania rezydencji, swojego biura oraz wychowania i kształcenia dzieci; mogła odbywać oficjalne podróże jako księżna Walii, przy czym były one organizowane i opłacane przez Pałac Buckingham[96][98].

Po rozwodzie[edytuj | edytuj kod]

Diana i John Travolta (1985)
Hillary Clinton i Diana w Białym Domu (1997)
Diana i Śri Chinmoy w Kensington (1997)

Po rozwodzie poświęciła się głównie kontynuowaniu działalności dobroczynnej[99]. Spotkała się w USA z pierwszą damą Hillary Clinton w celu zebrania pieniędzy na badania diagnozujące raka piersi. Regularnie odwiedzała również szpitale, organizacje i towarzystwa charytatywne, m.in. ośrodek dla narkomanów na wyspie Shek Kwu Cham w Hongkongu w 1995[100] czy „London Lighthouse AIDS Centre” (centrum zajmujące się ludźmi zakażonymi HIV i chorymi na AIDS) w Notting Hill w październiku 1996. Pod koniec roku zainteresowała się problemem min przeciwpiechotnych, masowo stosowanych przez armie na całym świecie, których to ofiarami padały m.in. osoby cywilne, w tym dzieci[67]. W styczniu 1997 dołączyła do kampanii Brytyjskiego Czerwonego Krzyża przeciwko minom, po czym udała się do Angoli, gdzie wzięła udział w projekcie organizacji „The HALO Trust”, przechodząc po zaminowanym polu[101] (w rzeczywistości trasa jej „spaceru” została wyznaczona przez ekspertów). Zwróciło to uwagę światowych mediów na problem min lądowych, których w ponad 50 krajach zakopanych było 110 mln. Akcję potępił jednak zarówno rząd Johna Majora (zgodnie z polityką wojskową Wielka Brytania miny uznała za „pożyteczne”), jak i pani premier Pakistanu Benazir Bhutto, która oskarżyła Dianę o działanie na rzecz opozycji w tym kraju[102].

Uchodziła za ikonę stylu i inspirację modową dla kobiet na całym świecie[103]. W czerwcu 1997, za namową księcia Wilhelma, wystawiła na aukcję 79 (ponumerowanych od 1 do 80 z pominięciem numeru 13) wybranych przez siebie i syna sukien balowych, wizytowych i koktajlowych. Kreacje, pochodzące z lat 1981–1996, zostały założone przez księżną Walii przy okazji wizyt zagranicznych, wystąpień oficjalnych, gali, uroczystych kolacji oraz premier filmowych. Najwyższą cenę – 222,5 tys. dol. – osiągnęła suknia założona przez Dianę 9 listopada 1985 podczas kolacji inauguracyjnej w Białym Domu, na której zatańczyła z aktorem Johnem Travoltą. Zysk z aukcji został przekazany na rzecz organizacji charytatywnych wspieranych przez Dianę[104]. 18 czerwca 1997 w dzielnicy Bronx w Nowym Jorku spotkała się z Matką Teresą z Kalkuty[105]. 21 lipca po raz ostatni pojawiła się publicznie w Wielkiej Brytanii. Następnie wyjechała do Bośni[97], gdzie w ramach programu „The Landmine Survivors Network” spotkała się z ofiarami min lądowych; spotkanie było zamknięte dla prasy[106]. Wizyta w Bośni była jej ostatnią wizytą zagraniczną[105].

Równocześnie z działalnością charytatywną powszechne zainteresowanie wzbudzało życie osobiste Diany[107]. Do partnerów księżnej byli zaliczani: historyk sztuki Oliver Hoare (nawiązali bliższe kontakty ok. 1992), trener drużyny rugby Will Carling (ponoć mieli romans w latach 1994–1996), spadkobierca James Gilbey (ich związek miał trwać na przełomie lat 80. i 90.) oraz chiński milioner David Tang (widywano ich razem przy okazji wizyt publicznych księżnej w 1994)[108]. Zimą 1995 związała się z kardiochirurgiem Hasnatem Khanem[109], z którym pozostawała w związku przez kilkanaście miesięcy[110]. W lipcu 1997 jej adoratorem został producent filmowy Dodi Al-Fayed, którego ojciec[109], egipski miliarder Mohamed Al-Fayed, pozostawał w przyjacielskich stosunkach z rodziną królewską. W lipcu 1997 na zaproszenie Mohameda udała się z synami na wakacje do Saint-Tropez[110]. Wspólne wakacje z Dodim wzbudziły zainteresowanie paparazzich, a prasa brukowa zaczęła sugerować romans księżnej z producentem filmowym, publikując zdjęcia pary w prywatnych sytuacjach[110]. 20 sierpnia para wyjechała do Londynu, po czym spotkała się w Nicei, skąd wyruszyła na rejs „Jonikalem”[110]. Diana w tym czasie zrezygnowała z oferty oficjalnej ochrony Scotland Yardu[111]. 29 sierpnia w czasopiśmie „Le Monde” ukazał się wywiad z Dianą, który przeprowadziła Annick Cojean; księżna opowiedziała w nim o swojej działalności dobroczynnej[112]. W prasie spekulowano o rzekomej ciąży księżnej i zaręczynach Diany z Dodim[110], do których miało dojść 30 sierpnia wieczorem w hotelu „Ritz” własności Mohameda Al-Fayeda) w Paryżu[113], gdzie para zatrzymała się w drodze powrotnej do Londynu. Wcześniej, w godzinach popołudniowych Diana odbyła krótką rozmowę telefoniczną z synami, którzy przebywali z ojcem w Balmoral[110].

Śmierć[edytuj | edytuj kod]

31 sierpnia 1997 o godz. 0:24 w Paryżu, Mercedes-Benz klasy S 280 (W140)[f] uderzył w 13. filar tunelu Alma[114]. Samochód wiozący księżną uciekał przed grupą paparazzi (poruszającą się na motocyklach) w trakcie drogi z hotelu „Ritz”[115] do apartamentu przy ulicy Arsène Houssaye. Siedzący po lewej stronie pojazdu kierowca Henri Paul (który był pod wpływem alkoholu i leków psychotropowych (środka antydepresyjnego)[111]) i Dodi Al-Fayed zginęli na miejscu, a Diana i Trevor Rees-Jones (ochroniarz Al Fayeda) zostali ranni[116]. Księżna była przytomna i do ośmiu otaczających ją paparazzich (niektórzy robili zdjęcia) powtarzała: „O mój Boże” i „Zostawcie mnie w spokoju”[g][117]. Diana i Al Fayed nie mieli zapiętych pasów bezpieczeństwa[118][119]. Paparazzi zostali aresztowani pod zarzutem nieudzielenia pomocy medycznej ofiarom wypadku; wśród zatrzymanych znaleźli się Romuald Rat z agencji „Gamma” i Christian Martinez z agencji „Angeli”[120].

Pracownicy pogotowia początkowo zignorowali zgłoszenie o wypadku, biorąc je za głupi żart, i dopiero po potwierdzeniu zdarzenia wysłali ambulans do poszkodowanych[121]. Pierwszej pomocy księżnej udzielił lekarz Frédéric Mailliez, który 31 sierpnia o godz. 0:26 przejeżdżał pod tunelem Alma. Następnie zeznał policji, że na tylnym siedzeniu rozbitego Mercedesa znalazł kobietę, która była osłabiona i jęczała, ale była przytomna i nie miała kłopotów z oddychaniem[118], a wobec braku zewnętrznie widocznych krwotoków ocenił, że odniesione obrażenia nie stanowiły natychmiastowego zagrożenia dla życia rannej[122]. Po udzieleniu pierwszej pomocy i telefonie na pogotowie ratunkowe lekarz odjechał z miejsca wypadku[123], nie zdając sobie sprawy, kim była ranna (z jej słów domyślił się jedynie, że jest anglojęzyczna)[124]. O godz. 1:00 w nocy księżna została przewieziona do szpitala La Pitié-Salpêtriére, gdzie straciła przytomność, a przez kolejne dwie godziny ratowano jej życie i zdrowie[118]. Obrażenia wewnętrzne okazały się jednak zbyt rozległe, wskutek czego księżna zmarła w niedzielę, 31 sierpnia 1997 tuż po godz. 3:00 wg czasu obowiązującego w Wielkiej Brytanii[118][125].

Kwiaty przed pałacem Kensington

Śmierć księżnej Walii spotkała się z emocjonalnym odbiorem, zarówno ze strony Brytyjczyków, jak i tabloidów[126][127]. Ludzie w hołdzie zmarłej składali kwiaty, laurki, baloniki, wiersze, świeczki, maskotki i listy kierowane do niektórych członków rodziny królewskiej[128]. Miejsca upamiętniające Dianę utworzyły się m.in. pod pałacami: Buckingham (oficjalną rezydencją monarchini) i Kensington (londyńskim mieszkaniem Diany)[128], ale także w miejscach, gdzie często była widywana i fotografowana; kwiaty składano m.in. pod restauracjami, w których jadała kolacje, czy przed siłownią, w której ćwiczyła. W Pałacu św. Jakuba została wystawiona księga kondolencyjna, którą przekazano rodzinie Spencerów 21 września 1998[129]. Do Pałacu Kensington przysłano 175 tys. listów i 150 tys. pocztówek, a do Pałacu Św. Jakuba – 200 tys. listów[130].

W niedzielę książę Karol wspólnie z siostrami Diany, Lady Sarą McCorquodale i Lady Jane Fellowes, odebrał trumnę z ciałem księżnej i przywiózł do Wielkiej Brytanii[131]. Na wojskowym lotnisku Northolt rodzinę powitał m.in. premier Tony Blair[131]. Trumnę najpierw umieszczono w prywatnym domu pogrzebowym w centrum Londynu, a następnie przeniesiono do Kaplicy Królewskiej w St. James Palace[131].

Telewizje relacjonowały wydarzenia poprzedzające pogrzeb. Równocześnie z memoriałami ku księżnej prasa krytykowała brak reakcji Windsorów. Postępując zgodnie z protokołem, przebywająca w Balmoral rodzina królewska w niedzielę 31 sierpnia udała się na poranne nabożeństwo, a następnie powróciła do zamku i nie wydawała żadnych komunikatów do piątku[132]. Szczególne kontrowersje wzbudziła sprawa flagi na maszcie Pałacu Buckingham – opinia publiczna oczekiwała, że sztandar królewski zostanie na znak żałoby opuszczony do połowy, czemu jednak przeczył protokół, zgodnie z którym flaga powinna być wywieszona wyłącznie w okresie, gdy monarcha przebywa w pałacu[133]. Królowa wyraziła zgodę na odstąpienie od tradycji i zezwoliła na wywieszenie flagi państwowej opuszczonej do połowy, honorując w ten sposób zmarłą księżną, matkę wnuków Jej Królewskiej Mości[134], a 5 września wydała czterominutowy komunikat telewizyjny, w którym wspomniała matkę książąt Wilhelma i Henryka[135][136].

Pogrzeb[edytuj | edytuj kod]

Pogrzeb Diany, księżnej Walii
Trumna niesiona przez gwardzistów

5 września 1997 w Londynie odbyło się katolickie nabożeństwo żałobne za duszę Diany, które odprawił kard. Basil Hume[137]. Kościelne uroczystości pogrzebowe księżnej rozpoczęły się następnego dnia w Opactwie Westminsterskim o godz. 11:00 czasu brytyjskiego, poprowadzili je dr Wesley Carr (dziekan Westminster Abbey) i George Carey (arcybiskup Canterbury)[138]. Mowę pogrzebową wygłosił brat zmarłej, Charles, dziewiąty hrabia Spencer[139]. Teksty biblijne w trakcie mszy odczytały Lady Sarah McCorquodale i Lady Jane Fellowes (siostry Diany), a także premier Tony Blair[140]. Matka, Frances Shand Kydd, była obecna na pogrzebie, ale nie zabrała głosu. Elton John wykonał w hołdzie przyjaciółce przekształconą wersję swojej piosenki „Candle in the Wind” (pol. Świeca na wietrze), której tekst został dostosowany do Lady Di, np. słowa „Goodbye Norma Jean” (pol. Żegnaj, Normo Jean) zastąpiono zwrotem „Goodbye England’s Rose” (pol. Żegnaj, różo Anglii)[141]. W trakcie uroczystości pogrzebowych wykonano również najbardziej lubiane przez Dianę dzieło muzyki klasycznej — „Requiem” Verdiego[140]. Nabożeństwo trwało ok. 50 minut[142].

Za trumną szli: książę Karol (były mąż), Charles, dziewiąty hrabia Spencer (brat), książę Wilhelm (starszy syn), Filip, książę Edynburga (były teść) i książę Henryk (młodszy syn)[140], który w kwiatach na trumnie ułożył kartkę podpisaną Mommy („Mamusia”)[143]. W pogrzebie uczestniczyło wiele znanych osobistości, m.in.: Margaret Thatcher, Richard Attenborough, John Major, Tom Cruise, Nicole Kidman, Tom Hanks, Steven Spielberg, Diana Ross, Sting, Mohamed Al-Fayed, George Michael, Luciano Pavarotti, Bruce Oldfield, Noor, królowa Jordanii, Bernadette Chirac, Cindy Crawford, Chris de Burgh, Iman, Mario Testino, Hillary Clinton, Valentino, Karl Lagerfeld i Donatella Versace (siostra Gianniego Versace, w którego pogrzebie Diana uczestniczyła kilka tygodni wcześniej)[140]. Obecni byli też przyjaciele księżnej, m.in. Sarah, księżna Yorku i Rosa Monckton (spędziła z Dianą wakacje w ostatnim miesiącu jej życia), a także przedstawiciele 101 organizacji charytatywnych, z którymi współpracowała księżna[140]. Na pogrzeb została zaproszona też Matka Teresa z Kalkuty, jednak zmarła na dzień przed uroczystościami.

Ponad milion ludzi pojawiło się na trasie przejazdu trumny z Opactwa Westminsterskiego do rodzinnej posiadłości Spencerów Althorp w Northamptonshire[142]. Szacuje się, że pogrzeb w telewizji oglądało 2,5 mld osób na świecie[144][142].

Jezioro Owalne niedaleko Althorp

Początkowo miejscem pochówku księżnej Walii miała być rodowa Kaplica Spencerów niedaleko Great Brington. Plany zmienił jednak jej brat Charles Spencer, tłumacząc decyzję chęcią zapewnienia zmarłej siostrze prywatności i umożliwienia jej synom odwiedzania grobu bez obecności turystów czy dziennikarzy[145]. Została pochowana na wyspie na jeziorze znajdującym się terenie rodzinnej posiadłości Althorp[146]. Wybór miejsca spoczynka wzbudza kontrowersje, ponieważ gdy Diana po rozstaniu z Karolem utraciła dostęp do posiadłości wiejskiej (wspólne dotąd Highgrove zostało zajęte przez księcia Walii), poprosiła brata o udostępnienie jej domku Garden House, leżącego na terenach należących do Althorp, lecz ten odmówił, tłumacząc się obawą o utratę prywatności poprzez ciągłą obecność paparazzich wokół siostry; od tego czasu kontakty między rodzeństwem się ochłodziły[147].

W prywatnej uroczystości pochówku Diany udział wzięły wyłącznie najbliższe osoby z otoczenia księżnej: były mąż, synowie, matka, rodzeństwo, bliski przyjaciel i ksiądz. Księżna została pochowana w czarnej sukni z długimi rękawami, zaprojektowanej przez jej ulubioną projektantkę, Catherine Walker. W jej dłoniach umieszczono różaniec, prezent od Matki Teresy z Kalkuty. Na wyspie Althorp posadzono 36 drzew symbolizujące każdy rok życia księżnej.

Pamięć o Dianie[edytuj | edytuj kod]

Znaczek pocztowy z wizerunkiem Diany z Azerbejdżanu

Niedługo po śmierci księżnej utworzono Fundację Pamięci Diany, Księżnej Walii (ang. Diana, Princess of Wales Memorial Fund), której celem jest podtrzymanie pamięci po Dianie[148]. Z ramienia fundacji wręczane są nagrody im. Diany, honorujące osiągnięcia młodych ludzi na całym świecie[149].

24 lipca 2017 telewizja ITV nadała film dokumentalny Diana, nasza matka: jej życie i spuścizna (ang. Diana, Our Mother: Her Life and Legacy), w którym wystąpili synowie księżnej[149]. W tym samym roku ukazał się również dokument Diana – 7 dni wyprodukowany przez BBC[149].

Miejsce wypadku[edytuj | edytuj kod]

„Płomień wolności” nad tunelem Alma

Tunel Alma, w którym zginęli Diana, Dodi Al-Fayed i Henri Paul, stał się miejscem upamiętnienia zmarłej księżnej. Podobnie, jak w przypadku pałaców Buckingham oraz Kensington, również w tunelu, w którym doszło do wypadku, ludzie składali kwiaty, kartki, zabawki i inne wyrazy uznania. Ze względów bezpieczeństwa wprowadzono jednak zakaz pozostawiania jakichkolwiek rzeczy, ponieważ mogłoby to zagrozić przejeżdżającym przez tunel.

Nieoficjalnym pomnikiem pamięci Diany stał się pomnik „Płomień Wolności” (fr. Flamme de la Liberté), będący pełnowymiarową repliką płomienia usadowionego w dłoni Statuy Wolności i znajdujący się nad tunelem Alma. Rzeźba od 1997 jest mocno utożsamiana ze zmarłą księżną Walii. Guy Lesoeurs, antropolog i autor książki Diana of the Alma Bridge – The Pilgrims of the Flame (wyd. 2005), stwierdził, że „większość ludzi, którzy tu przychodzą, uważa, że [pomnik] został zbudowany dla niej”[150]. Teren, na którym znajduje się „Płomień Wolności”, został nazwany Place Diana na cześć księżnej.

Pomniki[edytuj | edytuj kod]

Pomnik Diany i Dodiego w Harrodsie
Pomnik Diany w Jász-Nagykun-Szolnok, Węgry (2017)
  • The Diana, Princess of Wales Memorial Gardens („Ogrody Pamięci Diany, księżnej Walii”) w Londynie;
  • The Diana, Princess of Wales Memorial Fountain („Fontanna Pamięci Diany, księżnej Walii”) w Hyde Parku w Londynie;
  • The Diana, Princess of Wales Memorial Playground („Plac zabaw Pamięci Diany, księżnej Walii”) w Kensington Gardens w Londynie;
  • The Diana, Princess of Wales Memorial Walk („Pasaż Pamięci Diany, księżnej Walii”), między Kensington Gardens, Green Park, Hyde Park oraz St. James’s Park, również w Londynie.

Dwa londyńskie pomniki, niemające zastosowania ani rekreacyjnego, ani praktycznego, postawione zostały w Harrodsie, centrum handlowym należącym do ojca Dodiego Al-Fayeda. Oba zostały zaprojektowane przez Billa Mitchella, bliskiego przyjaciela Mohameda Al-Fayeda. Pierwszy z nich powstał w 1998, natomiast otwarcie drugiego zainaugurowano 1 sierpnia 2005. Oba odnoszą się do uczucia, które – według Mohameda Al-Fayeda – miało łączyć Dianę i Dodiego: w przypadku pierwszego są to relikwie (kielich używany w ostatniej kolacji pary oraz pierścionek „zaręczynowy”), natomiast drugi zawiera w sobie napis „Innocent Victims” (pl. Niewinnym Ofiarom)[151].

Koncert dla Diany[edytuj | edytuj kod]

Koncert dla Diany, 1 lipca 2007

1 lipca 2007 na Stadionie Wembley odbył się „Koncert dla Diany”, upamiętniającą księżną w 10. rocznicę jej śmierci[152]. Koncert prowadzili synowie Diany, książęta Wilhelm i Henryk (organizatorzy wydarzenia), występujących zapowiedzieli David Beckham, Sienna Miller i Dennis Hopper, a przemowy wygłosili Nelson Mandela, Ben Stiller, Bill Clinton i Tony Blair. Na koncercie wystąpiło wielu artystów, m.in. Duran Duran (ulubiony zespół Diany), Lily Allen, Fergie, Nelly Furtado, English National Ballet, Joss Stone, Natasha Bedingfield, Anastacia, Andrea Bocelli, Josh Groban, Sarah Brightman, Rod Stewart, Kanye West i Take That. Koncert otworzył i zamknął sir Elton John, przyjaciel zmarłej księżnej[153].

W koncercie udział wzięli: niektórzy członkowie brytyjskiej rodziny królewskiej (w tym księżniczki Beatrycze i Eugenia, Zara Phillips i Peter Phillips), rodzina Spencerów (m.in. brat księżnej, Charles Spencer), a także przyjaciółki wnuków monarchini: Chelsy Davy, Autumn Kelly i Kate Middleton wraz z rodziną. Resztę publiczności stanowiły osoby prywatne, łącznie w koncercie uczestniczyło 63 tys. osób[154]. Wśród oglądających zabrakło Karola, księcia Walii oraz Kamili, księżnej Kornwalii.

Zysk z biletów – 1 mln funtów – został przekazany na fundacje wspierane przez księżną oraz jej synów, m.in. Diana’s Memorial Fund, Centrepoint i Sentebale[155][156].

Pochodzenie[edytuj | edytuj kod]

Przodkowie
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
16. Frederick Spencer, 4. hrabia Spencer
 
 
 
 
 
 
 
8. Charles Spencer, 6. hrabia Spencer
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
17. Adelaide Horatia Seymour
 
 
 
 
 
 
 
4. Albert Spencer, 7. hrabia Spencer
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
18. Edward Baring, 1. baron Revelstoke
 
 
 
 
 
 
 
9. Margaret Baring
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
19. Louisa Emily Bulteel
 
 
 
 
 
 
 
2. Edward Spencer, 8. hrabia Spencer
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
20. James Hamilton, 2. książę Abercorn
 
 
 
 
 
 
 
10. James Hamilton, 3. książę Abercorn
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
21. Maria Anna Curzon-Howe
 
 
 
 
 
 
 
5. Cynthia Hamilton
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
22. Charles Bingham, 4. hrabia Lucan
 
 
 
 
 
 
 
11. Rosalind Cecilia Bingham
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
23. Cecilia Catherine Gordon-Lennox
 
 
 
 
 
 
 
1. Diana, księżna Walii
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
24. Edmond Roche, 1. baron Fermoy
 
 
 
 
 
 
 
12. James Roche, 3. baron Fermoy
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
25. Elizabeth Caroline Boothby
 
 
 
 
 
 
 
6. Maurice Roche, 4. baron Fermoy
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
26. Franklin H. Work
 
 
 
 
 
 
 
13. Frances Ellen Work
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
27. Ellen Wood
 
 
 
 
 
 
 
3. Frances Roche
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
28. Alexander Ogston Gill
 
 
 
 
 
 
 
14. William Smith Gill
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
29. Barbara Smith Marr
 
 
 
 
 
 
 
7. Ruth Sylvia Gill
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
30. David Littlejohn
 
 
 
 
 
 
 
15. Ruth Littlejohn
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
31. Jane Crombie
 
 
 
 
 
 
Pałac Kensington podczas 60. rocznicy urodzin Diany (2021)
Znak drogowy azulejo w Cascais w Portugalii
Popiersie Diany w Wiedniu

Diana pochodziła ze starego, arystokratycznego rodu z królewskimi koneksjami. Wywodzący swe pochodzenie od Despencera, który przybył na wyspę wraz z Wilhelmem I Zdobywcą w XI wieku, Spencerowie należeli do ścisłego otoczenia rodziny królewskiej. Diana spokrewniona była z takimi królami, jak: Henryk VII Tudor, Elżbieta I Tudor i Jakub I Stuart. Jednak najbliższe pokrewieństwo wiąże ją z królem Anglii i Szkocji, Karolem II Stuartem przez jego 4 synów, pochodzących ze związków z kochankami:

Z linii Charlesa Lennoxa, 1. księcia Richmond wywodzą się również Kamila, księżna Kornwalii (dawniej Camilla Parker Bowles) i Sarah, księżna Yorku.

Słynne osoby, z którymi Diana należała do jednej rodziny to: sir Winston Churchill (z rodu Spencer-Churchill) oraz Georgiana Cavendish, księżna Devonshire (z domu Spencer), arystokratka i skandalistka. Na podstawie historii tej ostatniej w 2008 roku powstał film pt. „Księżna” (ang. The Duchess) z Keirą Knightley w roli głównej[160].

Inne osobistości spokrewnione z księżną Walii to m.in. prezydenci USA: George Washington i Franklin Delano Roosevelt, oraz aktorzy: Humphrey Bogart i Rudolph Valentino[145].

Ze strony matki, Diana miała irlandzkie i szkockie korzenie. Jej prababką była Frances Work (1857–1947) – amerykańska dziedziczka i skandalistka.

Związki z Windsorami[edytuj | edytuj kod]

Obydwie babki Diany, zarówno Cynthia Spencer, jak i Ruth Gill, baronowa Fermoy, były damami dworu Elżbiety Bowes-Lyon, późniejszej Królowej Matki. Ojciec Diany, Edward Spencer, 8. hrabia Spencer był synem chrzestnym Edwarda VIII, a w dorosłości koniuszym Jerzego VI w latach 1950–1952 oraz Elżbiety II w latach 1952–1954[161]. Dziadek księżnej ze strony ojca, Albert Spencer, 7. hrabia Spencer był synem chrzestnym Edwarda VII.

Najstarsza siostra Diany, Sarah Spencer romansowała z Karolem, księciem Walii i była wymieniana jako potencjalna kandydatka na żonę dla niego w latach 1977–1978. Druga siostra księżnej, Jane wyszła za mąż za Roberta Fellowesa, prywatnego sekretarza królowej Elżbiety II w latach 1990–1999, ogłoszonego Baronem Fellowes z Shotesham (hrabstwo Norfolk) w październiku 1999 roku[162].

Tytulatura[edytuj | edytuj kod]

Monogram Diany
Tablica pamiątkowa, określająca Dianę jako „księżną [dla] świata”.
  • 1 lipca 1961 – 9 czerwca 1975: Czcigodna Diana Frances Spencer (The Honourable Diana Frances Spencer)
  • 9 czerwca 1975 – 29 lipca 1981: Lady Diana Frances Spencer
  • 29 lipca 1981 – 28 sierpnia 1996: Jej Królewska Wysokość Księżna Walii (Her Royal Highness The Princess of Wales)
    • W trakcie małżeństwa pełny tytuł Diany brzmiał: „Jej Królewska Wysokość Księżna Karolowa Filipowa Arturowa Jerzowa, księżna Walii & hrabina Chester, księżna Kornwalii, księżna Rothesay, hrabina Carrick, baronowa Renfrew, Pani Wysp, księżna Szkocji” (ang. Her Royal Highness The Princess Charles Philip Arthur George, Princess of Wales & Countess of Chester, Duchess of Cornwall, Duchess of Rothesay, Countess of Carrick, Baroness of Renfrew, Lady of the Isles, Princess of Scotland)[163].
  • 28 sierpnia 1996 – 31 sierpnia 1997: Diana, księżna Walii (Diana, Princess of Wales)
    • Po rozwodzie Diana utraciła predykat „Jej Królewskiej Wysokości”, zachowując tytuł „Księżnej Walii”. Pałac Buckingham wydał specjalne oświadczenie, w którym ogłosił, że Diana (w przeciwieństwie do Sary, księżnej Yorku) pozostaje członkiem rodziny królewskiej jako matka 2. i 3. osoby w sukcesji do tronu brytyjskiego. Ta sytuacja uczyniła Dianę pierwszą niekrólewską księżną brytyjską (ang. [The] Princess)[h]

Przydomki[edytuj | edytuj kod]

Szczególnie przed rokiem 1981 Diana była zwana tytułem, który nosiła przed poślubieniem księcia Karola – Lady Diana, a także kombinacją ze skróconą formą imienia: Lady Di lub z samym inicjałem: Lady D. W okresie znajomości i narzeczeństwa z księciem była również zwana Shy Di (z ang. nieśmiała Di), w odniesieniu do jej widocznego zmieszania spowodowanego zainteresowaniem mediów.

Po ślubie z Karolem media przy oficjalnych okazjach opisywały Dianę jako „księżna Walii” lub, wykorzystując formę nieoficjalną i jednocześnie niepoprawną, „księżna Diana”. Z uwagi na względy objętościowe prasa używała imienia „Diana” lub jego skróconej formy „Di”. W przypadku tego ostatniego co najmniej raz wykorzystano grę słów. Magazyn People umieścił na okładce wydania z 11 marca 1996 zdjęcie księżnej z napisem skomponowanym ze słów Di i divorce (z ang. rozwód)[164].

W wywiadzie udzielonym Martinowi Bashirowi dla BBC Panorama, księżna wyznała, że chciałaby być „królową [ludzkich] serc” bądź „królową serc [ludu]”[165].

Po rozwodzie zwykle określana była swoim oficjalnym tytułem „Diana, księżna Walii”.

31 sierpnia 1997 premier Wielkiej Brytanii Tony Blair wygłosił przemówienie, w którym nazwał zmarłą Dianę „księżną ludu”[166].

Odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

Księżna Diana otrzymuje Międzynarodową Nagrodę Leonardo (1995)

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ W związku z rozwodem Dianie odebrano tytuł przysługujący żonie księcia Walii (ang. The Princess of Wales), pozostawiając jedynie tytuł grzecznościowy (ang. X, Princess of [Wales]), wynikający z przynależności do rodziny królewskiej i odtąd tradycyjnie nadawany byłym żonom książąt.
  2. ↑ Fryderyk nigdy nie wstąpił na tron, ponieważ zmarł przed swoim ojcem Jerzym II. Zamiast niego na tron wstąpił jego syn, Jerzy III Hanowerski, przodek Wiktorii Hanowerskiej i Elżbiety II.
  3. ↑ Inne tłumaczenia tych słów to: „Cokolwiek znaczy miłość...” lub „Cokolwiek znaczy być zakochanym...”.
  4. ↑ Niektóre źródła podają, że oglądalność wynosiła do 1 mld osób[46].
  5. ↑ Karol przejął Clarence House dopiero po śmierci mieszkającej tam Królowej Matki w 2002.
  6. ↑ Numer rejestracyjny: 688LTV75.
  7. ↑ Wypowiedzi księżnej w oryginale (języku angielskim) brzmiały: „Oh my God” i „Leave me alone”.
  8. ↑ Księżne niekrólewskie oraz księżne królewskie, które do rodziny królewskiej weszły przez małżeństwo, noszą tytuł [The] Duchess. Księżniczki krwi królewskiej, księżne królewskie przez małżeństwo z nadaniem specjalnego statusu jako księżnej krwi królewskiej z własnego prawa (Alicja, księżna Gloucester) oraz małżonka księcia Walii, noszą tytuł The Princess. Diana stała się dotąd jedyną Princess nieposiadającą statusu wyżej wymienionego, a osobny.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ BBC: On this day. Witness. BBC. [dostęp 2011-06-02]. (ang.).
  2. ↑ Women’s History. About.com. [dostęp 2011-06-02]. (ang.).
  3. ↑ People: Lady Diana Frances Spencer. Information Please. [dostęp 2011-06-02]. (ang.).
  4. ↑ Greatest Britons. Biography Online. [dostęp 2011-06-13]. (ang.).
  5. ↑ Style File of Diana, Princess of Wales. Vogue. [dostęp 2011-06-02]. (ang.).
  6. ↑ Marek Rybarczyk, Elżbieta II. Ostatnia taka królowa, Muza SA, 2022, s. 291, ISBN 978-83-287-2183-8.
  7. ↑ Charity: Landmines. Diana Exhibition. [dostęp 2011-06-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-25)]. (ang.).
  8. ↑ Grant 1997 ↓, s. 13.
  9. ↑ a b c Grant 1997 ↓, s. 14.
  10. ↑ Grant 1997 ↓, s. 15, 27.
  11. ↑ a b c Grant 1997 ↓, s. 15.
  12. ↑ The first Lady Diana Spencer. Suite101.com. [dostęp 2011-06-02]. (ang.).
  13. ↑ Royal Christenings. [dostęp 2011-06-02]. (ang.).
  14. ↑ Grant 1997 ↓, s. 13, 16–17.
  15. ↑ Grant 1997 ↓, s. 15, 24–25.
  16. ↑ Grant 1997 ↓, s. 24.
  17. ↑ a b Grant 1997 ↓, s. 25.
  18. ↑ a b c Grant 1997 ↓, s. 16.
  19. ↑ Diana. Once upon a time.. [dostęp 2011-06-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-14)]. (ang.).
  20. ↑ Grant 1997 ↓, s. 20–21, 27.
  21. ↑ a b Grant 1997 ↓, s. 22.
  22. ↑ Grant 1997 ↓, s. 22, 30.
  23. ↑ Grant 1997 ↓, s. 19.
  24. ↑ Grant 1997 ↓, s. 20.
  25. ↑ Grant 1997 ↓, s. 25–26.
  26. ↑ Grant 1997 ↓, s. 142.
  27. ↑ a b c d Grant 1997 ↓, s. 23.
  28. ↑ a b c d Grant 1997 ↓, s. 29.
  29. ↑ Grant 1997 ↓, s. 26, 29.
  30. ↑ a b c Grant 1997 ↓, s. 30.
  31. ↑ a b c d Grant 1997 ↓, s. 31.
  32. ↑ a b c d e Grant 1997 ↓, s. 35.
  33. ↑ Grant 1997 ↓, s. 28, 36.
  34. ↑ a b c Grant 1997 ↓, s. 36.
  35. ↑ a b c Grant 1997 ↓, s. 37.
  36. ↑ Grant 1997 ↓, s. 44–45, 48, 94–96.
  37. ↑ Grant 1997 ↓, s. 48.
  38. ↑ Rybarczyk 2022 ↓, s. 255.
  39. ↑ 1981: Prince Charles and Lady Di to marry. BBC. [dostęp 2011-06-04]. (ang.).
  40. ↑ Grant 1997 ↓, s. 39.
  41. ↑ a b Grant 1997 ↓, s. 40.
  42. ↑ Grant 1997 ↓, s. 50.
  43. ↑ Engagement. [dostęp 2011-06-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-28)]. (ang.).
  44. ↑ a b c d Grant 1997 ↓, s. 41.
  45. ↑ Charles and Diana marry [online], news.bbc.co.uk [dostęp 2020-04-13].
  46. ↑ a b c d Grant 1997 ↓, s. 42.
  47. ↑ The Work Continues. The Fund. [dostęp 2011-06-03]. (ang.).
  48. ↑ Royal Wedding: What happened to the bridesmaids?. [dostęp 2011-06-04]. (ang.).
  49. ↑ 1981: Charles and Diana marry. BBC. [dostęp 2011-06-04]. (ang.).
  50. ↑ a b c Grant 1997 ↓, s. 45.
  51. ↑ a b c Grant 1997 ↓, s. 43.
  52. ↑ a b Grant 1997 ↓, s. 44.
  53. ↑ Official Website: Prince William Profile. Royal.gov.uk. [dostęp 2011-06-04]. (ang.).
  54. ↑ a b Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 13–14, ISBN 978-83-8123-232-6.
  55. ↑ Grant 1997 ↓, s. 45–46.
  56. ↑ a b c Grant 1997 ↓, s. 47.
  57. ↑ Rybarczyk 2022 ↓, s. 263–265.
  58. ↑ Grant 1997 ↓, s. 47–48.
  59. ↑ Royal visit: Prince William and Kate arrive in Sydney with Prince George for 10-day Australian tour – ABC News (Australian Broadcasting Corporation) [online], abc.net.au [dostęp 2020-04-13] (ang.).
  60. ↑ Harry, Meghan and Archie’s tour of Africa in pictures | UK News | Sky News [online], news.sky.com [dostęp 2020-04-13] (ang.).
  61. ↑ a b Grant 1997 ↓, s. 51.
  62. ↑ Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 18–19, ISBN 978-83-8123-232-6.
  63. ↑ America welcomes Charles and Diana. BBC. [dostęp 2011-06-04]. (ang.).
  64. ↑ Grant 1997 ↓, s. 61.
  65. ↑ Grant 1997 ↓, s. 56.
  66. ↑ a b c d Grant 1997 ↓, s. 87.
  67. ↑ a b Grant 1997 ↓, s. 89.
  68. ↑ a b Elton John, Miłość jest lekarstwem. O życiu, pomaganiu i stracie, William Jefferson Clinton (red.), Agata Moroz (tłum.), The Elton John AIDS Foundation, Wydawnictwo SQN, 2014, s. 58, ISBN 978-83-7924-156-9.
  69. ↑ Rybarczyk 2022 ↓, s. 267–268.
  70. ↑ Rybarczyk 2022 ↓, s. 274.
  71. ↑ Charles and Diana will visit South Korea. The Deseret News. [dostęp 2011-06-09]. (ang.).
  72. ↑ Public role of Diana, Princess of Wales. The British Monarchy. [dostęp 2011-06-09]. (ang.).
  73. ↑ Grant 1997 ↓, s. 38.
  74. ↑ Grant 1997 ↓, s. 51–52.
  75. ↑ Grant 1997 ↓, s. 52–53.
  76. ↑ Rybarczyk 2022 ↓, s. 265.
  77. ↑ a b c Grant 1997 ↓, s. 54.
  78. ↑ a b Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 21, ISBN 978-83-8123-232-6.
  79. ↑ Grant 1997 ↓, s. 61–62.
  80. ↑ Rybarczyk 2022 ↓, s. 275.
  81. ↑ Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 27, ISBN 978-83-8123-232-6.
  82. ↑ Controversial Diana book published. BBC. [dostęp 2011-06-04]. (ang.).
  83. ↑ a b Rybarczyk 2022 ↓, s. 268, 283–284.
  84. ↑ Rybarczyk 2022 ↓, s. 285.
  85. ↑ a b Grant 1997 ↓, s. 66.
  86. ↑ Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 31, ISBN 978-83-8123-232-6.
  87. ↑ Grant 1997 ↓, s. 67, 78.
  88. ↑ Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 32, ISBN 978-83-8123-232-6.
  89. ↑ a b Grant 1997 ↓, s. 67.
  90. ↑ Grant 1997 ↓, s. 67–68.
  91. ↑ Grant 1997 ↓, s. 69.
  92. ↑ Grant 1997 ↓, s. 75.
  93. ↑ Grant 1997 ↓, s. 76.
  94. ↑ Grant 1997 ↓, s. 75–77.
  95. ↑ a b Rybarczyk 2022 ↓, s. 283.
  96. ↑ a b Grant 1997 ↓, s. 70.
  97. ↑ a b Rybarczyk 2022 ↓, s. 288.
  98. ↑ Charles and Diana divorce – HISTORY [online], history.com [dostęp 2020-04-13] (ang.).
  99. ↑ Grant 1997 ↓, s. 87–89.
  100. ↑ Grant 1997 ↓, s. 88.
  101. ↑ Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 123, ISBN 978-83-8123-232-6.
  102. ↑ Grant 1997 ↓, s. 91.
  103. ↑ Grant 1997 ↓, s. 78–79, 96.
  104. ↑ Dresses from the Collection of Diana, Princess of Wales. Christie’s. [dostęp 2011-06-09]. (ang.).
  105. ↑ a b Grant 1997 ↓, s. 90.
  106. ↑ 8 August 1997: Diana takes antiland mine crusade to Bosnia. CNN World. [dostęp 2011-06-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-03)]. (ang.).
  107. ↑ Grant 1997 ↓, s. 81, 100–101.
  108. ↑ Grant 1997 ↓, s. 81–83, 85.
  109. ↑ a b Grant 1997 ↓, s. 85.
  110. ↑ a b c d e f Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 34–35, ISBN 978-83-8123-232-6.
  111. ↑ a b Rybarczyk 2022 ↓, s. 290.
  112. ↑ Grant 1997 ↓, s. 80, 88.
  113. ↑ Grant 1997 ↓, s. 85, 101.
  114. ↑ Grant 1997 ↓, s. 102, 108.
  115. ↑ Grant 1997 ↓, s. 102.
  116. ↑ Grant 1997 ↓, s. 108, 112.
  117. ↑ Grant 1997 ↓, s. 102–103, 108.
  118. ↑ a b c d Grant 1997 ↓, s. 108.
  119. ↑ Special Report. Remembering Diana. [dostęp 2011-06-07]. (ang.).
  120. ↑ Grant 1997 ↓, s. 104.
  121. ↑ Grant 1997 ↓, s. 105.
  122. ↑ I thought Diana would survive, says doctor. The Times. [dostęp 2011-06-08]. (ang.).
  123. ↑ Conspiracy files. BBC News. [dostęp 2011-06-08]. (ang.).
  124. ↑ Last words of Diana were cries in pain. The New York Times. [dostęp 2011-06-08]. (ang.).
  125. ↑ Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 36, ISBN 978-83-8123-232-6.
  126. ↑ Di Headlines. LondonNet. [dostęp 2011-06-08]. (ang.).
  127. ↑ Rybarczyk 2022 ↓, s. 291–292.
  128. ↑ a b Grant 1997 ↓, s. 110, 124.
  129. ↑ Grant 1997 ↓, s. 114.
  130. ↑ Condolences. Diana Exhibition. [dostęp 2011-06-11]. (ang.).
  131. ↑ a b c Grant 1997 ↓, s. 111.
  132. ↑ Grant 1997 ↓, s. 109.
  133. ↑ Grant 1997 ↓, s. 109, 111, 115–116.
  134. ↑ Royals under fire. CNN. [dostęp 2011-06-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-22)]. (ang.).
  135. ↑ Queen Broadcasts Live to Nation. BBC. [dostęp 2011-06-08]. (ang.).
  136. ↑ Grant 1997 ↓, s. 115–116.
  137. ↑ Grant 1997 ↓, s. 117.
  138. ↑ Grant 1997 ↓, s. 9, 117–118, 120.
  139. ↑ Grant 1997 ↓, s. 9, 119.
  140. ↑ a b c d e Grant 1997 ↓, s. 118.
  141. ↑ Grant 1997 ↓, s. 5, 119.
  142. ↑ a b c Grant 1997 ↓, s. 121.
  143. ↑ Nicholl 2018 ↓, s. 37.
  144. ↑ Diana’s funeral watched by millions. BBC. [dostęp 2011-06-09]. (ang.).
  145. ↑ a b Diana Returns Home. BBC News. [dostęp 2011-06-09]. (ang.).
  146. ↑ Grant 1997 ↓, s. 122.
  147. ↑ Diana, Princess of Wales. The Offficil Site of Mohamed Al-Fayed. [dostęp 2011-06-09]. (ang.).
  148. ↑ Grant 1997 ↓, s. 130.
  149. ↑ a b c Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 256–258, ISBN 978-83-8123-232-6.
  150. ↑ In Paris, 'pilgrims of the flame’ remember Diana. The New York Times. [dostęp 2011-06-10]. (ang.).
  151. ↑ Memorials of Dodi & Diana. The Official Site of Mohamed Al-Fayed. [dostęp 2011-06-10]. (ang.).
  152. ↑ Harry, Ten drugi, Miłosz Biedrzycki i inni, Wydawnictwo Marginesy, 2023, s. 153–154, ISBN 978-83-67510-65-3.
  153. ↑ Old and new stars celebrate Diana. BBC Entertainment. [dostęp 2011-06-10]. (ang.).
  154. ↑ The sons and the stars. The Telegraph. [dostęp 2011-06-10]. (ang.).
  155. ↑ Concert for Diana: Charities. BBC. [dostęp 2011-06-10]. (ang.).
  156. ↑ Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 75, ISBN 978-83-8123-232-6.
  157. ↑ Ancestor Table. A unit of knowledge, 2009. [dostęp 2011-06-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-27)]. (ang.).
  158. ↑ a b Women’s History. About.com. [dostęp 2011-06-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-27)]. (ang.).
  159. ↑ Scottish Ancestry of Diana Spencer. [dostęp 2011-06-02]. (ang.).
  160. ↑ Film. Stopklatka.pl. [dostęp 2011-06-02]. (pol.).
  161. ↑ History of the Monarchy. The British Monarchy. [dostęp 2011-06-03]. (ang.).
  162. ↑ Minutes and Order Paper – Minutes of Proceedings. House of Lords. [dostęp 2011-06-03]. (ang.).
  163. ↑ The Prince of Wales: Titles. [dostęp 2011-06-02]. (pol.).
  164. ↑ The People Cover: Di-vorce. Time, Inc. [dostęp 2011-06-03]. (ang.).
  165. ↑ The Panorama Interview. BBC. [dostęp 2011-06-03]. (ang.).
  166. ↑ Timeline: The Blair Years. BBC. [dostęp 2011-06-03]. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Diana_(księżna_Walii)&oldid=73673665”