Format średniówkowy
Format średniówkowy – rozmiar wersowy o ustalonym miejscu przedziału międzywyrazowego (średniówki[1]). W klasycznym sylabizmie polskim średniówkowe są obowiązkowo rozmiary o długości większej niż osiem sylab[2]. Ten sam rozmiar może tworzyć przynajmniej dwa różne formaty średniówkowe na przykład dziewięciozgłoskowiec: 9(4+5) i 9(5+4), dziesięciozgłoskowiec: 10(4+6) i 10(5+5). Różne formaty średniówkowe wykazują odmienną charakterystykę rytmiczną[3] i sylabotonizują się w odmienny sposób. Na przykład symetryczny dwunastozgłoskowiec (6+6) może być trocheiczny (SsSsSs//SsSsSs) lub amfibrachiczny (sSssSs//sSssSs), a dwunastozgłoskowiec asymetryczny (5+7) jambiczny (sSsSs//sSsSsSs). Występują też z różną częstotliwością. Trzynastozgłoskowiec ze średniówką po sylabie siódmej jest najpowszechniejszym rodzajem polskiego wiersza, natomiast trzynastozgłoskowiec ze średniówką po sylabie szóstej należy do rzadkości[4]. W literaturach obcych formatami średniówkowymi są francuski aleksandryn i jego czeski odpowiednik[5], jak również grecki wiersz polityczny[6]. Utwór Sebastiana Grabowieckiego [Mój wiek czasem krótkim jak sznurem zmierzony] reprezentuje formułę 12(6+6).
- Nieszczęsny jest żywot człowieka grzesznego,
- Pajęczynie równe wszystkie sprawy jego;
- A jako mol szatę, tak one żal kazi,
- Które więc zła wola od Pana odrazi.
Natomiast Tren I Jan Kochanowski to też dwunastozgłoskowiec, ale (7+5):
- Wszytko prózno! Macamy, gdzie miękcej w rzeczy,
- A ono wszędy ciśnie! Błąd - wiek człowieczy!
- Nie wiem, co lżej : czy w smutku jawnie żałować,
- Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocować?
Rozróżnienie formatów tego samego rozmiaru przyczyniło się do znacznego zwiększenia liczby wzorców metrycznych. U Jana Kochanowskiego, który przestrzegał podziału średniówkowego, występuje 15 schematów wersowych[7]. Przykładem wspomnianego czeskiego aleksandrynu jest Elegia siódma Jiříego Ortena:
- Jedenkrát na nebi (to píši o Bohu)
- ťala se průzračnost o rudou oblohu
- a krvácela pak a šla a zapadala.
- Snad to byl jenom sen, ve kterém se mi zdála
- maminka s tatínkem, domov a oba bratři,
- snad to byl jenom sen, ve kterém člověk spatří
- sám sebe ve vodě, pod koly v rybníce,
- snad to byl jenom sen, zrcadlo měsíce,
- neměl se mi však zdát, když jsem se neprobudil,
- neměl mne zanechat v plameni, který studil!
Zasadniczo taką samą rytmikę jak przywołany piętnastozgłoskowy wiersz grecki ma czeski siedmiostopowiec jambiczny, obecny na przykład w twórczości Karela Hlaváčka, zwłaszcza w cyklu Mściwa kantylena:
- Již mrtvo vše, již mrtvo vše, kraj ani nezavzdýchá -
- a marno vše a marno vše - ten tam je vzdor a pýcha,
- ryk msty již nikdy nezazní zde do mrtvého ticha.
- Tlí v polích marné modlitby na tělech hnisajících,
- těch, kteří známku geusovství ve vpadlých měli lících
- a kteří mstili, mstili ji na Kroesech hodujících.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Zobacz: Aleksandra Okopień-Sławińska, Średniówka, [w:] Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 2002.
- ↑ Kazimierz Wóycicki, Forma dźwiękowa prozy polskiej i wiersza polskiego, Warszawa 1960, s. 74.
- ↑ Ewa Miodońska-Brookes, Adam Kulawik, Marian Tatara, Zarys poetyki, Warszawa 1980, s. 472.
- ↑ Porównaj: Wiktor Jarosław Darasz, Mały przewodnik po wierszu polskim, Kraków 2003, s. 70-71.
- ↑ Josef Brukner, Jiří Filip, Poetický slovník, Praha 1997, s. 18.
- ↑ Aleksandra Okopień-Sławińska, Versus politicus, [w:] Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 2002.
- ↑ Lucylla Pszczołowska, Wiersz polski. Zarys historyczny, Wrocław 1997, s. 59.