Geomorfologia i jednostki fizycznogeograficzne na obszarze Lublina
Lublin jest położony w północno-zachodniej części Wyżyny Lubelskiej, na styku czterech mezoregionów geomorfologicznych, które dolina Bystrzycy dzieli na dwie pary: zachodnią i wschodnią. Różnią się one znacznie zarówno charakterystyką skał powierzchniowych, jak i ukształtowaniem powierzchni terenu. Najwyżej położony punkt w granicach administracyjnych miasta znajduje się na wysokości 235,0 m n.p.m., a najniżej położony punkt osiąga 163,6 m n.p.m.
Opis mezoregionów[edytuj | edytuj kod]
Lublin jest położony na styku czterech mezoregionów północno-zachodniej części Wyżyny Lubelskiej[1]:
- Płaskowyż Nałęczowski – obejmujący północne i zachodnie dzielnice (Czechów, Czuby, Kalinowszczyzna, Ponikwoda, Stare Miasto, Śródmieście, Węglin, Szerokie, Wieniawa)
- Równina Bełżycka – obejmująca południowo-zachodnie dzielnice (Węglin, Zemborzyce),
- Płaskowyż Łuszczowski – obejmujący północno-wschodnie dzielnice (Bronowice, Hajdów-Zadębie, Felin, Głusk, Kośminek),
- Wyniosłość Giełczewska – obejmująca południowo-wschodnie dzielnice (Dziesiąta, Piaski, Wrotków).
Główną i jednocześnie naturalną osią miasta jest dolina Bystrzycy (dopływu Wieprza) wyścielona osadami mineralno-organicznymi wieku holoceńskiego[2]. Dolina ta stanowi subpołudnikową, uwarunkowaną tektonicznie strefę o zmiennej szerokości od około 300 do ponad 1000 metrów, która dzieli Lublin na dwie części. Każda z nich złożona jest z dwóch par mezoregionów – na zachodzie są to: Płaskowyż Nałęczowski i Równina Bełżycka, zaś na wschodzie: Płaskowyż Łuszczowski i Wyniosłość Giełczewska.
Jednostki te wyraźnie różnią się między sobą pod względem wykształcenia litologicznego skał powierzchniowych, jak też ukształtowania terenu. Część zachodnia zdominowana jest przez pokrywy lessowe o miąższości do kilkunastu metrów[3][4], tworzące zwarty płat rozdzielony subrównoleżnikową doliną Czechówki, uchodzącą do Bystrzycy poniżej Starego Miasta. Południowe zaplecze płaskowyżu lessowego stanowi seria pylasto-piaszczysta północno-wschodni skraj Równiny Bełżyckiej, zalegająca na glinach lodowcowych lub skałach węglanowych górnej kredy. Z kolei prawobrzeżną część miasta pokrywa względnie cienka warstwa osadów piaszczysto-pylastych, podścielona krasowiejącymi marglami i opokami górnokredowymi[2].
Ukształtowanie powierzchni terenu[edytuj | edytuj kod]
Maksymalne różnice wysokości względnych, dochodzące nawet do 40 metrów, notowane są w obrębie Płaskowyżu Nałęczowskiego, mającego cechy typowego obszaru o rzeźbie lessowej[5] w typie erozyjno-denudacyjnym[6] (w znacznym stopniu zmienionym przez działalność człowieka)[7]. O pierwotnie erozyjnym typie krajobrazu lessowego wschodniej strefy krawędziowej Płaskowyżu Nałęczowskiego świadczyć mogą choćby dawne widoki miasta[8] z ostro zarysowanymi elementami rzeźby erozyjnej. Podobny wydźwięk geomorfologiczny ma nazwa dzielnicy położonej w skrajnie południowo-wschodniej części Płaskowyżu Nałęczowskiego – Czuby. Nazwa ta jest toponimem, oddającym żywy, erozyjny charakter rzeźby lessowej opisywanej jako „badlands”[2].
W pozostałej części Lublina (mezoregiony: Równia Bełżycka, Płaskowyż Łuszczowski i Wyniosłość Giełczewska) różnice wysokości względnych są znacznie mniejsze i dochodzą do najwyżej kilkunastu metrów. Pozostałą część miasta cechuje wyraźnie denudacyjny krajobraz typu węglanowego i krzemionkowego. Ich dopełnieniem są strefy den dolin Bystrzycy i jej dopływów (Czechówka i Czerniejówka), w obrębie których wyróżnia się szereg akumulacyjno-erozyjnych form rzecznych wieku holoceńskiego, ale także plejstoceńskiego[2].
Charakterystyczne punkty wysokościowe[edytuj | edytuj kod]
- najwyżej położony punkt: zespół dworsko-parkowy na Węglinie (rejon al. Kraśnickiej) – 235,0 m n.p.m.
- najniżej położony punkt: koryto Bystrzycy poniżej Oczyszczalni Ścieków „Hajdów” – 163,6 m n.p.m.
- zwierciadło wody w Zalewie Zemborzyckim – 178,6 m n.p.m.
- zwierciadło wody w korycie Bystrzycy:
- pod mostem ul. Krochmalnej – 171,0 m n.p.m.
- pod mostem ul. Mełgiewskiej – 165,8 m n.p.m.
- ujście Czerniejówki do Bystrzycy – 167,2 m n.p.m.
- ujście Czechówki do Bystrzycy – 167,2 m n.p.m.
- Plac Litewski – 195,0 m n.p.m.
- Rynek Starego Miasta – 195,8 m n.p.m.
- Plac Zamkowy – 175,0 m n.p.m.
- Zamek Lubelski – 188,2 m n.p.m.
- centralna część terenów zielonych na Choinach – 220,9 m n.p.m.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Maruszczak H., 1972: Wyżyny Lubelsko-Wołyńskie. W: M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, t. 1, Warszawa.
- ↑ a b c d Harasimiuk M., Henkiel A. 1982: Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, Arkusz Lublin, Wyd. Geologiczne, Warszawa; 1–83.
- ↑ Maruszczak H., Racinowski R., 1976: Dynamika akumulacji eolicznej lessu młodszego w okolicy Lublina w świetle uziarnienia i składu minerałów ciężkich. Biuletyn Inst. Geol., 297, Z badań czwartorzędu w Polsce, Warszawa; 211-225.
- ↑ Dolecki L., Kołodziej T., Mroczek P., 2004: Rozmieszczenie lessu na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu. Główne stanowiska badawcze i stan badań. Annales UMCS, LIX, 1; 9–35.
- ↑ Maruszczak H., 1958: Charakterystyczne formy rzeźby obszarów lessowych Wyżyny Lubelskiej. Czasopismo Geograficzne, 26; 335–353.
- ↑ Rodzik J., Ciupa T., Janicki G., Kociuba W., Tyc A., Zgłobicki W., 2008: Współczesne przemiany rzeźby Wyżyn Polskich. [W:] Kotarba A., Kostrzewski A., Krzemień K., Starkel L. (red.) Współczesne przemiany rzeźby Polski. Wyd. Wydziału Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków; 165–228.
- ↑ Rodzoś J., Gawrysiak L., Bochra A., 2005: Rzeźba terenu a organizacja przestrzeni miejskiej Lublina. Annales UMCS, B, LX, 2; 35–45.
- ↑ Harasimiuk M., Kociuba D., Dymmel P., 2007: Plany i widoki Lublina. Polskie Towarzystwo Turystyczno–Krajoznawcze Oddział Miejski w Lublinie; 1–172.