Kościół św. Jerzego w Toruniu

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kościół św. Jerzego
kościół parafialny i szpitalny
Ilustracja
Widok kościoła na rysunku Georga Friedricha Steinera z XVIII wieku.
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Miejscowość

Toruń

Wyznanie

protestanckie

Kościół

Bracia czescy

Imię

św. Jerzego

Położenie na mapie Torunia
Mapa konturowa Torunia, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Jerzego”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Jerzego”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kościół św. Jerzego”
Ziemia53°00′54″N 18°36′08″E/53,015000 18,602222

Kościół św. Jerzego – kościół gotycki, który usytuowany był w pobliżu Bramy Chełmińskiej[2] w okolicy skrzyżowania ulic: Szosy Chełmińskiej, Gałczyńskiego (nazywanej dawniej właśnie ulicą św. Jerzego) oraz Czerwonej Drogi[3]. Był to najstarszy toruński kościół położony poza murami miejskimi[3]. Przez wiele lat związany był z leprozorium. Rozebrany w 1811 roku.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza, jeszcze drewniana świątynia istniejąca w tym miejscu około 1340 roku została zastąpiona większą, ceglaną budowlą. Od początku patronat nad kościołem sprawowała rada miasta, mająca prawo do obsadzania probostwa[4]. Ze względu na swoje położenie (poza murami miejskimi) nie był to budynek okazały[5]. W połowie XIV wieku został świątynią parafialną dla Mokrego[2].

Prawdopodobnie w XV wieku mogła istnieć przykościelna biblioteka[6].

Kościół był przystosowany do obrony Torunia[7].

W 1558 roku kościół został świątynią gminy ewangelickiej[4], korzystali z niego również bracia czescy[8]. Nabożeństwa odbywały się głównie w języku polskim, w dokumentach Rady Miejskiej z 1578 roku jest określany jako Ecclesia nostra Polona[9]. Ze względu na chowanie mieszkańców toruńskiego Starego Miasta na cmentarzu św. Jerzego, msze pogrzebowe odbywały się również w języku niemieckim[4]. Kościół był zniszczony w 1657 roku podczas potopu szwedzkiego, po czym świątynię odbudowano. W 1703 roku, podczas III wojny północnej, wojska szwedzkie ponownie zniszczyły kościół[4]. Po aneksji Torunia przez Prusy ludność niemiecka nadal stanowiła mniejszość[10]. W 1797 roku pastor kościoła św. Jerzego został zwierzchnikiem niemieckich ewangelików z Mokrego[11].

Gmina św. Jerzego obejmowała swoim zasięgiem polskojęzycznych mieszkańców przedmieścia Torunia (za Bramą Chełmińską) i wsi Mokre do rzeczki Bachy. W praktyce z kościołem św. Jerzego byli związani również mieszkańcy Mokrego zza rzeczki, formalnie przynależący do zboru św. Trójcy na Rynku Nowomiejskim. Pierwsze kazanie w języku niemieckim odczytano po tumulcie toruńskim z 1724 roku i przejęciu kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny przez katolików[9]. W XVIII wieku zamożniejsze rodziny ewangelickie otrzymały prawo do wykupywania miejsc pochówku wewnątrz kościoła[12]. 7 stycznia 1725 roku w kościele pochowano burmistrza Torunia Jana Gotfryda Rösnera, skazanego na karę śmierci za umyślne zaniedbanie obowiązków, które doprowadziły do tumultu toruńskiego[12][13]. Ostatnie pochówki we wnętrzu świątyni miały miejsce w 1787 roku[14].

W 1735 roku Mateusz Brandtner zbudował w kościele organy. Instrument był na wyposażeniu kościoła aż do jego rozbiórki[15].

Do 1740 roku księgi metrykalne prowadzono wyłącznie w języku polskim[16], zaś rachunki kościoła prowadzono po niemiecku[17]. W 1797 roku zbór św. Jerzego objął swoim zwierzchnictwem niemieckojęzycznych mieszkańców przedmieść Torunia[9].

W 1808 roku w kościele ulokowano magazyn prochu[18]. W czerwcu 1811 roku kościół został ostatecznie rozebrany[18]. Parafia św. Jerzego musiała korzystać z innych świątyń[19]. We wrześniu 1900 roku rozpoczęto przygotowania do budowy nowego kościoła[11]. W latach 1904–1907 parafia doczekała się nowej świątyni przy ulicy Podgórnej na Mokrem, wybudowanej za sprawą pastora Reinholda Heuera. Nowy kościół był użytkowany przez protestantów do końca II wojny światowej[19].

W 2014 roku, podczas prac remontowych torowiska tramwajowego przy ul. Czerwona Droga, odkopano fragmenty fundamentów kościoła, które zostały udokumentowane przez służby archeologiczne[20][21].

Szpital i cmentarz św. Jerzego[edytuj | edytuj kod]

W XIII wieku został ufundowany szpital dla trędowatych[4], a kościół miał być przeznaczony do służby trędowatym, stąd w jego otoczeniu powstały typowe dla takich placówek zabudowania: szpital (zwany Małym), przerobiony w XVII wieku na plebanię i cmentarz[3]. W późniejszym okresie leprozorium przeniesiono do zabudowań leżących w większej odległości od miasta[22]. W poł. XV wieku, po wygaśnięciu epidemii trądu, szpital dla trędowatych zmieniono w zwykły szpital, będącym również schroniskiem dla chorych bez rodzin, ubogich, bezdomnych i wędrowców[22][23]. W 1800 roku w szpitalu przebywało tylko dziewięć starych kobiet. W 1807 roku w szpitalu zakwaterowano żołnierzy armii Napoleona Bonaparte[18].

Wraz z kościołem istniał cmentarz św. Jerzego, położony bezpośrednio obok świątyni. Znajdował się on po zachodniej stronie drogi chełmińskiej (obecnie w tym miejscu znajduje się skrzyżowanie Szosy Chełmińskiej z Drogą Czerwoną)[23]. Na cmentarzu chowano głównie chorych na trąd oraz osoby ubogie. Z czasem ze względu na zapełnienie miejsc w kościołach w Toruniu, gdzie chowano zmarłych, na cmentarzu chowano również przedstawicieli zamożniejszych grup mieszczaństwa. W 1584 roku na cmentarzu pochowano duchownego C. Graserusa. W 1582 roku wybudowano kostnicę. Została ona przebudowana w 1589 roku[24]. W 1584 roku posadzono na cmentarzu 17 drzew (głównie lip i jarzębów)[12]. W 1599 roku burmistrz Henryk Stroband nakazał zbudować drewniany płot wokół cmentarza, który później zastąpiono ceglanym murem[24]. W 1729 roku pochowano w nocy Michała Bogusława Rutticha, kaznodzieję kościoła św. Jerzego, profesora gimnazjum, zmarłego śmiercią samobójczą[25]. W 1737 roku pochowano sekretarza miejskiego Georga Daniela Wachschlagera[14]. Mimo to jeszcze pod koniec XVIII wieku w świadomości mieszkańców Torunia cmentarz św. Jerzego nie cieszył się renomą[24]. Po tumulcie toruńskim na cmentarzu chowano wyłącznie ewangelików. Aż do początku XIX wieku problemem na cmentarzu był wałęsające się psy i świnie[12]. W tym samym okresie zaniechano chowania zmarłych[14]. W 1809 roku zburzono część muru[18]. Decyzja o likwidacji cmentarza zapadła w czerwcu 1813 roku, cały proces likwidacji trwał do 1815 roku. Z obiektu korzystano do ostatniej chwili, jedną z ostatnich pochowanych osób była Dorothea Mellien, zmarła 25 kwietnia 1811 roku[26]. Część grobów przeniesiono do nowego cmentarza św. Jerzego, groby Johanna Theodora Elsnera (zmarłego w 1803 roku) i Theodora Elsnera (zmarłego w 1807) rodzina Elsnerów przeniosła na prywatny cmentarz na Bielanach. Nagrobki braci czeskich Johanna Paula Stranskiego i jego żony Christiny z 1648 roku przeniesiono wiele lat później do nowego kościoła św. Jerzego na Mokrem[27].

Prawdopodobnie na cmentarzu znajdowała się bliżej nieokreślona liczba kaplic. Dzięki rysunkom Georga Friedricha Steinera przetrwały wizerunki dwóch mauzoleów: burmistrza Torunia Simona Weissa z 1738 roku oraz rodziny Zerneke[14].

Architektura[edytuj | edytuj kod]

W zachodnią elewację jednonawowej świątyni wbudowano kruchtę, z której wyrastała w partii szczytu ośmioboczna wieżyczka nakryta hełmem. Na jej szczycie umieszczona była chorągiewka św. Jerzego. Oprócz wieży, zachodnią fasadę zdobiły schodkowe szczyty z blankowaniem i blendami. Świątynia składała się z prostokątnego, trójprzęsłowego prezbiterium o wymiarach 15 m x 8 m oraz szerszej od niego, czteroprzęsłowej, nawy o długości ok. 18 i szerokości ok. 13 m. Dodatkowo prace ziemne, prowadzone w latach 60. XX wieku w okolicy dawnej lokalizacji kościoła wykazały obecność dużej ilości glazurowanych cegieł i dachówek, co wskazuje na wysoką dbałość o kolorystykę budowli[3]. Kościół miał prawdopodobnie cztery ołtarze, jednak w źródłach zachowały się szczegółowe informacje wyłącznie o jednym z nich, ufundowanym w 1350 roku[1].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Sumowski 2012 ↓, s. 351.
  2. ↑ a b Zyglewski 1993 ↓, s. 21.
  3. ↑ a b c d Kościół św. Jerzego i leprozorium. turystyka.torun.pl. [dostęp 2022-02-06].
  4. ↑ a b c d e Łyczak 2016 ↓, s. 3.
  5. ↑ Niedzielska 1992 ↓, s. 14.
  6. ↑ Sumowski 2012 ↓, s. 353.
  7. ↑ Giętkowski, Karpus i Rezmer 2004 ↓, s. 23.
  8. ↑ Kwiatkowski 2000 ↓, s. 6.
  9. ↑ a b c Niedzielska 1992 ↓, s. 16.
  10. ↑ Małłek 2011 ↓, s. 47.
  11. ↑ a b Kwiatkowski 2000 ↓, s. 7.
  12. ↑ a b c d Niedzielska 1992 ↓, s. 18.
  13. ↑ Salmonowicz 2000 ↓, s. 210.
  14. ↑ a b c d Niedzielska 1992 ↓, s. 19.
  15. ↑ Dorawa 2002 ↓, s. 348.
  16. ↑ Zyglewski 1993 ↓, s. 25.
  17. ↑ Małłek 2011 ↓, s. 49.
  18. ↑ a b c d Niedzielska 1992 ↓, s. 20.
  19. ↑ a b Łyczak 2016 ↓, s. 3–4.
  20. ↑ Fragmenty kościoła św. Jerzego pod Czerwoną Drogą [ZDJĘCIA]. torun.wyborcza.pl, 2015-10-20. [dostęp 2022-02-06].
  21. ↑ Szymon Spandowski: Fragment ruin kościoła św. Jerzego odnaleziony. I co dalej?. nowosci.com.pl, 2014-03-26. [dostęp 2022-02-06].
  22. ↑ a b Falkowski 1977 ↓, s. 157.
  23. ↑ a b Niedzielska 1992 ↓, s. 15.
  24. ↑ a b c Niedzielska 1992 ↓, s. 17.
  25. ↑ Niedzielska 1992 ↓, s. 18-19.
  26. ↑ Niedzielska 1992 ↓, s. 20-21.
  27. ↑ Niedzielska 1992 ↓, s. 21.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Marian Dorawa: Organy bazyliki katedralnej p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu na tle dziejów budownictwa organowego w Polsce. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
  • Grzegorz Falkowski. Toruński szpital trędowatych św. Jerzego. „Rocznik Toruński”. 12, 1977. PWN. 
  • Mirosław Giętkowski, Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer: Twierdza Toruń. Toruń: Dom Wydawniczy Duet, 2004. ISBN 83-89706-12-1.
  • Jacek Kwiatkowski: Historia parafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem Matki Boskiej Zwycięskiej i św. Jerzego w Toruniu. W: praca zbiorowa: Rzymskokatolicka Parafia pod wezwaniem Matki Boskiej Zwycięskiej oraz Świętego Jerzego w Toruniu A.D. 2000. Toruń: Toruńskie Wydawnictwo Diecezjalne, 2000. ISBN 83-86471-16-7.
  • Bartłomiej Łyczak. Srebra z ewangelickiego kościoła pw. św. Jerzego w Toruniu w świetle inwentarzy z lat 1580–1817. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”. 64 (1), 2016. ISSN 0023-5881. 
  • Janusz Małłek: Szkice z dziejów Kościoła Luterańskiego w Toruniu w okresie nowożytnym. W: Jarosław Kłaczkow (red.): Ewangelicy w Toruniu (XVI-XX w.). Toruń: Adam Marszałek, 2011. ISBN 978-83-7780-051-5.
  • Magdalena Niedzielska: Toruńskie cmentarze. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1992. ISBN 83-85196-66-8.
  • Stanisław Salmonowicz: Rösner Jan Gotfryd. W: Krzysztof Mikulski (red.): Toruński Słownik Biograficzny, t. 2. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2000.
  • Marcin Sumowski. Prepozyci toruńskiego kościoła i szpitala św. Jerzego w średniowieczu. „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”. 2 (276), 2012. 
  • Zbigniew Zyglewski. Artykuły mokrzańskie z roku 1527 na tle rozwoju gospodarczego i ustrojowego Mokrego-przedmieścia Torunia. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy”. 3, 1993. 
Nieistniejące obiekty sakralne w Toruniu
Kościoły/kaplice
katolickie
ewangelickie
judaistyczne
Inne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kościół_św._Jerzego_w_Toruniu&oldid=73411810”