Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego

Logo UNESCO

Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego (ang. Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage) to pierwszy międzynarodowy traktat, który stwarza ramy prawne, administracyjne i finansowe umożliwiające prowadzenie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego i podnoszenia jego rangi. Stanowi zachętę dla krajów świata do dostrzegania wagi tego dziedzictwa i do otaczania go opieką.

Konwencja została uchwalona podczas 32 sesji Zgromadzenia Ogólnego UNESCO 17 października 2003 roku głosami 120 państw. Weszła w życie 20 kwietnia 2006 roku, po ratyfikacji przez 30 państw zgodnie z art. 34. Do końca października 2012 roku ratyfikowało ją 148 państw. Jest wyrazem olbrzymiego zainteresowania krajów całego świata kwestią ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Jest także dowodem potrzeby podejmowania międzynarodowych działań w tym kierunku.

Logo Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego

Konwencja sporządzona została w językach: angielskim, arabskim, chińskim, hiszpańskim, francuskim i rosyjskim, depozytariuszem jest Dyrektor Generalny UNESCO.

Tło historyczne

Ludzkie wieże – niematerialne dziedzictwo kulturowe Hiszpanii

Prace nad Konwencją zostały rozpoczęte na wniosek Państw Członkowskich UNESCO z prośbą o stworzenie międzynarodowych standardów, które mogłyby posłużyć jako podstawa do prowadzenia polityki kulturalnej na poziomie krajowym. Uchwalenie Konwencji poprzedzone zostało serią międzynarodowych konsultacji eksperckich. Przed uchwaleniem Konwencji, w ciągu 55 lat pojawiło się osiem komplementarnych aktów normatywnych odnoszących się do ochrony dziedzictwa kulturowego. Tworzą one zestaw narzędzi pomocnych w działaniach na rzecz ochrony różnorodności kulturowej:

Konwencje UNESCO dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego:

• Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego z 14 maja 1954 roku
• Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury z 17 listopada 1970 roku
• Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 16 listopada z 1972 roku
• Konwencja o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego z 2 listopada 2001 roku
• Konwencja w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego z 20 października 2005 roku

Zalecenia i deklaracje UNESCO dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego:

• Zalecenie w sprawie ochrony tradycyjnej kultury i folkloru z 15 listopada 1989 roku
• Powszechna Deklaracja UNESCO w sprawie różnorodności kulturowej z 2 listopada 2001 roku
• Deklaracja z Istambułu z 17 września 2002 roku

Podejście programowe i cele

Struktura Konwencji z 2003 r. jest między innymi oparta na podejściu programowym Konwencji UNESCO o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego z 1972 roku z tą różnicą, że zjawiska niematerialne nie poddawane są wartościowaniu. Z tego względu kluczowe dla Konwencji z 1972 r. pojęcie wyjątkowej uniwersalnej wartości (Outstanding Universal Value) zostało zastąpione podkreśleniem równowartości przejawów dziedzictwa niematerialnego, bez ich porównywania i hierarchizowania. Stwierdza się raczej znaczenie żywego dziedzictwa dla poczucia tożsamości i ciągłości grup z nim związanych, które je praktykują, przekazują i tworzą na nowo.

Głównymi celami Konwencji jest:

• ochrona niematerialnego dziedzictwa
• zapewnianie poszanowania niematerialnego dziedzictwa wspólnot, grup i jednostek
• wzrost na poziomie lokalnym, krajowym i międzynarodowym, świadomości znaczenia niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz zapewnienie, aby dziedzictwo to było wzajemnie doceniane
• zapewnianie międzynarodowej współpracy i pomocy w tym zakresie.

UNESCO wypełnia założenia Konwencji poprzez podejmowanie i inspirowanie działań mających na celu ochronę tego żywego dziedzictwa, inicjowanie i umożliwianie wymiany dobrych praktyk w tym zakresie. Tworzy także rejestr tego dziedzictwa – system list, który je uwidacznia i nobilituje społeczności z nim związane.

Listy Konwencji

Sokolnictwo – żywe dziedzictwo ludzkości – międzynarodowy (obejmujący aż 24 państwa) wpis na listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO

Jednym z narzędzi UNESCO, za pomocą którego Organizacja wypełnia swoje zadania wynikające z Konwencji z 2003 roku jest tworzenie trzech międzynarodowych spisów dotyczących niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Za ich pomocą Organizacja pragnie uwidocznić i promować to dziedzictwo, dając świadectwo ludzkiej kreatywności i różnorodności kulturowej. Ukazanie bogactwa kulturowego ludzkości ma prowadzić z kolei do budowania pokoju na świecie i wspierać dialog międzykulturowy.

System list nie stanowi kluczowej działalności UNESCO w zakresie dziedzictwa niematerialnego, ale jest istotny jako czynnik wspomagający zwrócenie uwagę na kwestie ochrony dziedzictwa niematerialnego. Ukazuje ludzką różnorodność kulturową i stanowi sposób wyrażenia uznania dla społeczności, które pielęgnują swoje dziedzictwo niematerialne.

Wnioski o wpis na listy mogą być składane przez jedno lub wiele państw, przy czym preferowane są wpisy wielonarodowe.

1. Lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony Jest to najważniejsza z trzech list UNESCO odnoszących się do niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Wpisywane są na nią zjawiska, które postrzegane są przez związane z nimi grupy i Państwa-Strony jako zagrożone zanikiem. Wpis tych zjawisk na listę Konwencji ma na celu zwrócenie na nie uwagi i ułatwienie depozytariuszom tego dziedzictwa pozyskania pomocy w utrzymaniu tych zjawisk przy życiu.

2. Lista reprezentatywna niematerialnego dziedzictwa kulturowego Lista reprezentatywna jest rejestrem zjawisk z całego świata, które pomagają ukazać różnorodność dziedzictwa niematerialnego i podnieść świadomość na temat jego znaczenia. Na mocy Artykułu 31. Konwencji, na Listę reprezentatywną w momencie jej utworzenia wpisane zostało 90 zjawisk, które przed uchwaleniem Konwencji zostały proklamowane Arcydziełami Ustnego i Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości. W tym samym artykule UNESCO ogłasza koniec tworzenia Proklamacji, a kryteria wpisu na Listę reprezentatywną różnią się znacząco od tych, obowiązujących dla programu Arcydzieł.

3. Rejestr programów, projektów i działań mających na celu ochronę niematerialnego dziedzictwa kulturowego („Rejestr Najlepszych Praktyk”) Rejestr obejmuje programy, projekty i przedsięwzięcia podejmowane w celu ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, które wyróżniają się skutecznością i innowacyjnością i najlepiej odzwierciedlają cele i zasady Konwencji. Projekty te popularyzowane są przez UNESCO jako źródło doświadczeń i inspiracji dla wszystkich osób i grup prowadzących działalność na rzecz opieki nad dziedzictwem niematerialnym.

Kluczowe założenia Konwencji

Kluczowe założenia Konwencji to ścisła współpraca z grupami, wspólnotami i jednostkami – depozytariuszami dziedzictwa, nacisk na żywe dziedzictwo i jego ochronę poprzez proces transmisji międzypokoleniowej. W myśl Konwencji, produkty związane z dziedzictwem niematerialnym takie jak organizacja festiwali kulturalnych czy produkcja przedmiotów wykonanych z użyciem tradycyjnych umiejętności rękodzielniczych są mniej istotne. Znacznie ważniejsze jest zapewnienie optymalnych warunków do kultywowania i przekazywania dziedzictwa przyszłym pokoleniom m.in. poprzez edukację formalną i nieformalną.

Obowiązki sygnatariuszy

Sycylijski teatr lalek – niematerialne dziedzictwo kulturowe Włoch

Konwencja sugeruje, aby Państwa-Strony wprowadzały rozwiązania prawne na poziomie krajowym i międzynarodowym. UNESCO ukazuje propozycje różnych działań ochronnych i działań mających na celu podniesienie świadomości na temat znaczenia dziedzictwa niematerialnego i promowania działań edukacyjnych na rzecz tego dziedzictwa. Konwencja stawia przed swoimi sygnatariuszami tylko dwa obowiązki: wymóg, aby Państwa-Strony tworzyły spisy niematerialnego dziedzictwa kulturowego obecnego na ich terytoriach oraz aby w proces jego identyfikacji i ochrony angażować grupy, wspólnoty i jednostki z nim związane oraz odpowiednie organizacje pozarządowe.

Organy Konwencji

Organami Konwencji są Zgromadzenie Ogólne Państw-Stron Konwencji, Międzyrządowy Komitet ds. ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz Sekretariat.

Zgromadzenie Ogólne pełni rolę nadrzędną. Posiedzenie Zgromadzenia odbywa się co 2 lata, ale może także zostać zwołane na wniosek Międzyrządowego Komitetu lub co najmniej 1/3 Państw-Stron. Zgromadzenie wyznacza kurs działania i wybiera członków Międzyrządowego Komitetu.

Międzyrządowy Komitet składa się z 24 członków wybieranych na okres 4 lat na zasadzie reprezentacji geograficznej i rotacji. Połowa członków zmienia się co dwa lata. Komitet gromadzi się raz do roku w celu promowania zapisów Konwencji i monitorowania jej implementacji. Komitet wypracowuje i przedstawia do akceptacji Zgromadzenia Ogólnego Dyrektywy Operacyjne do wdrażania Konwencji. Rozpatruje także wnioski i dokonuje decyzji o wpisaniu zjawisk na jedną z 3 list Konwencji i o udzieleniu międzynarodowej pomocy finansowej na cele ochrony dziedzictwa niematerialnego przekraczającej 25 tys. USD.

Główne zadanie Sekretariatu polega na przygotowywaniu dokumentacji dla Komitetu i Zgromadzenia Ogólnego, organizowaniu porządku obrad tych organów oraz na zapewnianiu realizacji podejmowanych przez te organy uchwał.

Bibliografia

• Narodowy Instytut Dziedzictwa: niematerialne.nid.pl. [dostęp 2013-01-10]. (pol.).
• UNESCO: unesco.org/culture. [dostęp 2013-01-10]. (ang.).
• Polski Komitet ds. UNESCO: www.unesco.pl. [dostęp 2013-01-10]. (pol.).
• UNESCO: Kit of the Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage. [dostęp 2013-01-10]. (ang.).
• Janet Blake (2006). Commentary on the UNESCO Convention on the Intangible Cultural Heritage,Institute of Art and Law, ISBN 1-903987-09-1.

Linki zewnętrzne

• Anna Przyborowska-Klimczak, Międzynarodowa ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturalnego
• UNESCO Intangible Heritage
• Polski Komitet ds. UNESCO
• Niematerialne Dziedzictwo Kulturowe
• Zbigniew Kobyliński, Konwencja o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego