Kowalik duży
| Sitta tephronota[1] | |||
| Sharpe, 1872 | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
kowalik duży | ||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
Kowalik duży[3] (Sitta tephronota) – gatunek ptaka z rodziny kowalików (Sittidae). Występuje od Turcji poprzez resztę Bliskiego Wschodu po centralno-zachodnią Azję. Niezagrożony wyginięciem.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Gatunek opisał po raz pierwszy Richard Bowdler Sharpe w roku 1872 na łamach The Annals and magazine of natural history. Holotyp pochodził z okolic miasta Kokand (wschodni Uzbekistan)[4]. Sharpe odnotował podobieństwo nowego gatunku do kowalika skalnego (Sitta neumayer)[4], z którym kowalik duży jest blisko spokrewniony. Prócz tego wykazuje pokrewieństwo wobec kowalika kaszmirskiego (S. cashmirensis), o czym świadczy podobna konstrukcja gniazda[5].
Prawdopodobnie zróżnicowanie pod względem anatomicznym i ekologicznym wystąpiło poprzez izolację geograficzną tych dwóch gatunków. U kowalika dużego wykształciło się większe ciało i dziób niż u S. neumayer, ponieważ w zamieszkiwanych przezeń obszarach występują cieplejsze lata i chłodniejsze zimy. Kiedy oba gatunki spotkały się ponownie, po okresie allopatryczności wobec siebie, w południowym Iranie. Doszło do rozszczepienia (rozsunięcia) cech; u tamtejszych kowalików dużych rozwinęły się większe rozmiary niż u kowalików skalnych, a szerokość paska ocznego (patrz Morfologia) wzrosła. Strefa sympatryczności w północnym Iranie zdaje się być nowsza w stosunku do południowej; stąd też rozszczepienie cech u obu populacji nie zaszło na północy kraju[5].
Występują cztery podgatunki[6][5].
Podgatunki i zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]
Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) wyróżnia następujące podgatunki:
- S. t. obscura Zarudny & Loudon, 1905 – północno-wschodnia Turcja do Kaukazu i Iranu
- S. t. dresseri Zarudny & Buturlin, 1906 – południowo-wschodnia Turcja do północnego Iraku i zachodniego Iranu
- S. t. tephronota Sharpe, 1872 – wschodni Turkmenistan do południowego Kazachstanu, Afganistanu oraz zachodniego Pakistanu
- S. t. iranica (Buturlin, 1916) – północno-wschodni Iran i południowy Turkmenistan
Zamieszkuje urwiska, wąwozy oraz rumowiska skalne w górach. Pojawia się również w obszarach zadrzewionych[7]. Możliwe, że preferuje obszary położone w sąsiedztwie strumieni[5]. Obecność tego gatunku warunkuje występowanie dużych zbiorowisk roślinnych Astragalus–Artmesia–Rosaceae[8].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Długość ciała 15–16 cm. Masa ciała (podg. dresseri) 42,7–55 g[5]. S. tephronota jest duży jak na kowalika, rozmiarami dorównuje droździkowi. Wykazuje podobieństwo do kowalika skalnego, jednak odróżnia go dłuższy, mocniejszy dziób, większa głowa i dłuższa szyja, zaś czarny pasek oczny jawi się jako dłuższy i szerszy[7], a kolory ogólnie są jaśniejsze[4].
Występuje ten sam schemat upierzenia, co u S. neumayer różniący się szczegółami. Wierzch ciała pokrywają pióra barwy szarej, także sterówki szare, bez wzorów[7]. Od ciemnego dzioba przez oko w tył biegnie czarny pas – u kowalika dużego sięga aż do łopatek[4]. Pierś blada. Boki, brzuch i pozostała część tylnej połowy spodu ciała przybiera barwę różowopomarańczową; im dalej w tył, tym intensywniejszą[7]. Osobniki młodociane wyróżniają jasne zwieńczenia piór na grzbiecie, płowy odcień pokryw skrzydłowych dużych, słabiej zarysowany i bardziej matowy pasek oczny[8].
Wymiary szczegółowe (przybliżone w mm, oryginalnie podane w calach) oraz – zamieszczone dla porównania – wymiary szczegółowe dla kowalika skalnego[4]:
| dziób | skrzydło | ogon | skok | |
|---|---|---|---|---|
| S. neumayer | 19 | 74 | 47 | 23 |
| S. tephronota (holotyp) |
25 | 89 | 53 | 27 |
Zachowanie[edytuj | edytuj kod]
_cropped.jpg)
Ogólnie ptak przybiera postawę, w której zdaje się mieć środek ciężkości przechylony w przód[7], jednakże często staje wyprostowany w górę[8]. Zwykle S. tephronota spotykany jest pojedynczo lub w parach. Sparowane ptaki pozostają ze sobą cały rok, śpiąc razem w gnieździe w zimie. Terytorialny ptak, na granicach terytoriów występują potyczki, jednak poza sezonem lęgowym stwierdzano grupy 2–3 lub nawet 16 osobników. Gatunek niepłochliwy, niekiedy zdaje się być ciekawski. Ptak, który wyczuł zagrożenie, zastyga w bezruchu na dobrze widocznej skale, okazjonalnie jedynie ruszając głową; gdy zostanie rozdrażniony, dygocze się i potrząsa skrzydłami[8].
Kowalik duży odzywa się piip-piip-piip, bardziej starannie brzmiącym i wyraźniejszym niż u kowalika skalnego. Do tego powtarza kiu-kiu i uii-uii, podobnie jak dzwoniec (Carduelis chloris)[7]. Żeruje na ziemi, pośród skał i kamieni. W lecie zjada głównie owady i ślimaki. Od jesieni do wczesnej wiosny zjada głównie nasiona, np. moreli (Armeniaca vulgaris), czereśni (Prunus avium), migdałowca (Amygdalus communis). Od późnego lata zaczyna chować ślimaki i nasiona w skrytki pod kamieniami oraz w szczelinach – w tym drugim przypadku nakrywa przyszły posiłek drobnymi kamyczkami; do tego pożywienie ukrywa za płatem kory lub wciska w glebę[8].
Lęgi[edytuj | edytuj kod]
Na południowych terenach dawnego ZSRR okres lęgowy trwa od stycznia do czerwca; doniesienia o późniejszych zniesieniach prawdopodobnie dotyczą drugiego lęgu. W Iranie lęgi wyprowadza w marcu, w Afganistanie od marca do maja, w Pakistanie od końca lutego do maja. Prawdopodobnie ptaki dobierają się w pary wczesną wiosną. W trakcie zalotów ptak stroszy czarne pióra paska ocznego[8]. Gniazdo kształtem przypomina manierkę. Oba ptaki z pary budują je w szczelinie skalnej lub innym otworze, także w drzewie, skarpie rzecznej albo w budynku. Może być również zlokalizowane w opuszczonym gnieździe żołny (Merops), kraski (Coracias) lub dzięcioła. Otwór wejściowy częściowo zaklejony jest zaprawą z błota, śliny, odchodów, piór, włosów, żywicy, skrawków materiału; kowalik pozostawia otwór o średnicy 3,5–5 cm. Niekiedy zdarzają się tunele prowadzące do komory gniazdowej o długości 4,5–15 cm. W zniesieniu zwykle 5–7 (ogólny zakres to 4–9) jaj o wymiarach około 21,1 na 16,1 mm. Skorupka ma barwę białą i jest skąpo pokryta ochrowymi, czerwonawymi, rzadziej szarofioletowymi plamkami, skupionymi głównie przy szerszym końcu. Inkubacja trwa 12–14 dni, wysiaduje jedynie samica, samiec w tym czasie dostarcza jej pokarm. Młode karmione są przez oba ptaki z pary, jednak w pierwszym tygodniu życia głównie przez samca, gdyż samica w tym czasie opiekuje się nimi w gnieździe. Ptak przesiadujący z pisklętami w komorze gniazdowej przytyka otwór wejściowy gniazda pęczkiem materiału gniazdowego. Młode są w pełni opierzone po 24–26 dniach od wyklucia. Para może wyprowadzić drugi lęg. Zdarza się to zwłaszcza na niższych wysokościach[8].
Status[edytuj | edytuj kod]
Przez IUCN gatunek klasyfikowany jest jako najmniejszej troski (LC, Least Concern)[9]. W całym zasięgu dość pospolity w odpowiednich środowiskach; w Armenii rzadki[8]. Ogólna liczebność populacji nie jest znana, jednak ze względu na duży zasięg i brak widocznych zagrożeń BirdLife International uznało jej trend za stabilny. Według szacunków BirdLife International z 2015 roku w Europie występowało 33 200–107 000 kowalików dużych. Ptak występuje na 28 obszarach uznanych za ostoje ptaków IBA[9].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Sitta tephronota, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ BirdLife International, Sitta tephronota, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2015-4 [dostęp 2016-04-03] (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek, M. Kuziemko: Rodzina: Sittidae Lesson, 1828 - kowaliki - Nuthatches (wersja: 2019-05-01). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2019-12-19].
- ↑ a b c d e Richard Bowdler Sharpe. LXVII.—Description of some new species of birds in the national collection. „The Annals and magazine of natural history”. ser. 10 vol. 4, s. 450–451, 1872.
- ↑ a b c d e Harrap, S.: Eastern Rock Nuthatch (Sitta tephronota). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.) (2013). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, 2008. [zarchiwizowane z tego adresu (15 sierpnia 2014)].
- ↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Nuthatches, Wallcreeper, treecreepers, mockingbirds, starlings, oxpeckers. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2021-01-08]. (ang.).
- ↑ a b c d e f John Gooders: Ptaki Polski i Europy. Wrocław: Larousse, 2003, s. 275. ISBN 83-89181-51-7.
- ↑ a b c d e f g h Simon Harrap: Tits, Nuthatches and Treecreepers. A&C Black, 2010, s. 158–160, seria: Helm Identification Guides. ISBN 978-1-4081-3458-0.
- ↑ a b Eastern Rock-nuthatch Sitta tephronota. BirdLife International. [dostęp 2019-12-19].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).