Kwestia językowa na Malcie

Trójjęzyczny dokument głosowania w odwołanych wyborach 1930, z tekstem w językach angielskim, włoskim i maltańskim

Kwestia językowa na Malcie (malt. Kwistjoni tal-Lingwa, wł. Questione della lingua, ang. Language Question) – problem językowy i polityczny na Malcie, ówczesnej kolonii brytyjskiej, który trwał od początku XIX do połowy XX wieku. Zaczęło się od sporu o to, czy dominującym językiem na wyspach powinien być angielski czy włoski, a skończyło się na tym, że rodzimy maltański został językiem urzędowym na równi z angielskim.

Przed kwestią językową Maltę charakteryzowała dyglosja (dwujęzyczność), w której włoski był językiem elity, a maltański był językiem, którym posługiwała się reszta społeczeństwa. Debata językowa powstała w wyniku brytyjskich prób wprowadzenia języka angielskiego do społeczeństwa maltańskiego, a w międzyczasie język maltański był stopniowo rozwijany i formalizowany.

Debata stała się coraz bardziej upolityczniona po latach 80. XIX wieku, a partie polityczne były podzielone pod względem językowym. Pozostała ona kluczowym czynnikiem w polityce maltańskiej aż do II wojny światowej, i jej wpływ na współczesną Maltę pozostaje znaczący.

Tło polityczne

Inskrypcja z początku XIX wieku z ogrodu w Żabbar napisana w języku włoskim

Kwestia językowa powstała z dyglosji, która na przestrzeni wieków rozwinęła się na Wyspach Maltańskich. Rodzimy język wysp, maltański, to język semicki, który wyewoluował z sykulo-arabskiego i historycznie miał mniej prestiżowy status niż inne języki na wyspach. Maltański był przede wszystkim językiem mówionym, używanym przez zwykłych ludzi, i nie był używany w kontaktach oficjalnych. Kiedy w okresie średniowiecza Malta była częścią Królestwa Sycylii, najbardziej prestiżowymi językami (lub akrolektami) były łacina i język sycylijski. Po ustanowieniu rządów joannitów w 1530, włoski (wtedy znany jako volgare toscano) stał się podstawowym językiem używanym przez rycerzy szpitalników, a maltańska klasa średnia później przyjęła włoski, a nie sycylijski jako swój preferowany język, podczas gdy łacina nadal była używana w oficjalnych kontaktach i w edukacji.

Po francuskiej inwazji i wygnaniu szpitalników w 1798, a następnie okupacji Malty przez Francję, podjęta została próba wprowadzenia do powszechnego użycia na Malcie języka francuskiego, oraz ustanowiony został on jako język urzędowy, lecz jedynie do czasu poddania przez Francuzów Malty Brytyjczykom w 1800. W tym czasie wyspy były uważane przez wielu za część Włoch, a brytyjski komisarz cywilny Alexander Ball określał stolicę Malty Vallettę jako „najspokojniejsze miasto we Włoszech”. W XIX wieku brytyjskie władze kolonialne wprowadziły na wyspach angielski, co doprowadziło do nieporozumień między zwolennikami języka angielskiego i włoskiego. Ten spór stał się znany jako kwestia językowa.

Wczesne próby anglicyzacji (1813–1880)

Malta stała się de facto kolonią brytyjską w 1813, a sir Thomas Maitland został mianowany jej pierwszym gubernatorem. Ta zmiana polityczna została potwierdzona de jure w traktacie paryskim w 1814. Wysiłki na rzecz wprowadzenia języka angielskiego na wyspach rozpoczęły się mniej więcej w tym czasie. W 1813 minister wojny i kolonii lord Henry Bathurst polecił Maitlandowi, aby język włoski został zastąpiony przez angielski, i by ten ostatni był promowany wśród mieszkańców wysp. Tej próbie anglicyzacji sprzeciwiało się wielu Maltańczyków, którzy trzymali się kultury włoskiej i religii rzymskokatolickiej, które odróżniały ich od anglojęzycznych i protestanckich „władców”. Maitland i jego następcy, aby zapobiec konfliktowi z Kościołem katolickim nie zastosowali się do instrukcji Bathursta.

Anglicyzacji sprzeciwiali się również inni, poza Kościołem członkowie społeczeństwa maltańskiego, tacy jak kupcy, którzy mieli silne powiązania handlowe z Sycylią i Włochami kontynentalnymi. W latach trzydziestych XIX wieku poczyniono niewielkie postępy, a w tym czasie włoski był nadal językiem nauczania w nielicznych szkołach istniejących na wyspach. Po nieudanych próbach zanglicyzowania sądów, w 1833 król William IV potwierdził status języka włoskiego jako języka urzędowego w dokumentach prawnych, chociaż w 1837 gubernator Henry Bouverie stwierdził, że prawo angielskie powinno zostać wprowadzone „przynajmniej w duchu”. Komisja Królewska w 1838 stwierdziła, że język włoski [był] o wiele bardziej użyteczny dla Maltańczyków niż jakikolwiek inny, z wyjątkiem ich języka ojczystego.

Mimo to w ciągu XIX wieku miał miejsce bardziej subtelny proces anglicyzacji. Znajomość języka angielskiego zapewniała Maltańczykom większe możliwości zatrudnienia, a stało się to bardziej znaczące wraz z rozwojem handlu między Wielką Brytanią a Maltą. Władze kolonialne nadal promowały angielski, ale nie narzucały go na siłę ludności. Pod koniec lat 50. XIX wieku znajomość zarówno angielskiego, jak i włoskiego stała się wymagana od osób chcących przystąpić do służby cywilnej.

Rola języka maltańskiego i arabskiego

Początkowo język maltański nie odgrywał znaczącej roli w debacie językowej na Malcie, ponieważ był przez wielu uważany za skażony dialekt języka arabskiego. W 1822 John Hookham Frere stworzył dla Mikiela Antona Vassallego katedrę języka maltańskiego na Uniwersytecie Maltańskim i zasugerował, aby język (pisany zarówno alfabetem arabskim jak i łacińskim) był nauczany w szkołach podstawowych; jednak w tym zakresie poczyniono niewielkie postępy. Znaczący rozwój literatury maltańskiej rozpoczął się w latach 20. XIX wieku i wzrósł po ustanowieniu w 1839 wolności prasy. Broszury, czasopisma, wiersze i powieści publikowali pisarze tacy jak Ġan Anton Vassallo i Ġużè Muscat Azzopardi. Zmiany te doprowadziły do ​​ujednolicenia języka maltańskiego i przyczyniły się do uznania go za samodzielny język, a nie dialekt arabski.

W latach czterdziestych XIX wieku George Percy Badger popierał ideę nauczania społeczeństwa Malty języka arabskiego i angielskiego, zamiast maltańskiego czy włoskiego. Propozycja ponownego wprowadzenia języka arabskiego nie uzyskała żadnego poparcia wśród Maltańczyków, a w opozycji do niej powstała grupa „Accademia Filologica Maltese”. Promowała ona używanie maltańskiego w literaturze i edukacji, jednocześnie dostrzegając dyglosję z włoskim.

Obawy Brytyjczyków przed wpływami włoskimi i francuskimi

100-tonowe działo w forcie Rinella, zainstalowane przez Brytyjczyków w latach 80. XIX wieku w celu przeciwdziałania potencjalnemu zagrożeniu włoskiej marynarki na Malcie

Gdy na Malcie pojawiła się kwestia językowa, Włochy kontynentalne przechodziły proces zjednoczenia, który doprowadził w 1861 do ustanowienia Królestwa Włoch. Wraz z rozwojem włoskiego nacjonalizmu powstał ruch znany jako irredenta, który opowiadał się za przyłączeniem różnych terytoriów, w tym Malty, do Włoch. Ruch ten nie miał znaczącego poparcia na wyspach, a większość Maltańczyków, którzy w połowie XIX wieku sprzeciwiali się anglicyzacji, robiła to z powodów kulturowych, a nie politycznych. Mimo to władze kolonialne obawiały się, że włoskie wpływy doprowadzą do nastrojów zjednoczeniowych wśród wykształconych klas Malty.

W latach 60. XIX wieku Francja rozszerzyła swoje wpływy w Afryce Północnej i w 1869 otworzyła Kanał Sueski, co jeszcze bardziej zaalarmowało Brytyjczyków, którzy czuli, że ich wpływy na Morzu Śródziemnym są zagrożone. Brytyjczycy obawiali się, że Francuzi mogą mieć silne wpływy na niższe klasy maltańskie, ze względu na stosunkowo dużą liczbę maltańskich emigrantów we francuskiej Afryce Północnej. Władze brytyjskie uważały, że zintensyfikowanie wysiłków na rzecz anglicyzacji jest konieczne, aby mieć pewność, że Maltańczycy pozostaną lojalni wobec nich, a nie wobec innych mocarstw europejskich. Przyczyniło się to do eskalacji na Malcie pod koniec lat 70. i 80. XIX wieku kwestii językowej.

Upolitycznienie i eskalacja debaty (1880–1940)

W 1878 została wysłana na Maltę komisja Rowsella-Julyana-Keenana, która dwa lata później opublikowała raport. Patrick Keenan zalecił używanie maltańskiego jako języka nauczania, aby umożliwić dzieciom naukę angielskiego, a późniejsza edukacja odbywałaby się wyłącznie w języku angielskim. Penrose Julyan opowiedział się za wprowadzeniem języka angielskiego w administracji i sądach, i wycofywaniem włoskiego, chociaż stwierdził, że tego ostatniego nie należy „przymusowo ograniczać”, i że język maltański nie powinien być tłumiony. Połączył także maltańskich italofilów z akcjami wywrotowymi, zwiększając polityczne konotacje debaty językowej. Raporty Julyana i Keenana (wraz z raportem Francisa Roswella, który zaproponował reformy administracyjne i podatkowe) uznano za wrogie próby zanglicyzowania Malty kosztem istniejących wartości społeczno-kulturowych.

Anglicyzacja kosztem Włoch nasiliła się w latach 80. XIX wieku, a głównym celem była lepsza integracja narodu maltańskiego z Imperium brytyjskim. Stały podsekretarz kolonialny Robert Herbert stwierdził w 1883, że pomogłoby to zapobiec włoskiemu irredentyzmowi. W tym momencie wielu maltańskich anglofilów zaczęło odgrywać wiodącą rolę w promowaniu języka angielskiego, i zorganizowali się w Reform Party pod przywództwem Sigismonda Savony. Partia opowiadała się za reformami zalecanymi przez komisję Rowsella-Julyan-Keenana i uznała anglicyzację za niezbędną dla maltańskich robotników zależnych od obecności brytyjskiej na wyspach.

Włoskojęzyczna tablica na domu Fortunato Mizziego w Valletcie. Została umieszczona w latach 50. XX wieku, zastępując oryginalną, zainstalowaną w 1922 i zdewastowaną w 1940

Tymczasem Fortunato Mizzi założył Partito Anti-Reformista (ang. Anti-Reform Party) w opozycji do proponowanych reform, a która później stała się znana jako Partito Nazionale (ang. National Party). Partia uważała włoski za niezbędny jako lingua franca dla Malty i aktywnie promowała język, chociaż Mizzi uważał również, że angielski jest ważny ze względu na status wysp jako kolonii brytyjskiej. Partia chciała większej autonomii i sprzeciwiała się dalszym rządom brytyjskim, a władze kolonialne próbowały osłabić partię, zwiększając liczbę zarejestrowanych wyborców, aby zapewnić probrytyjskim członkom wybór do Rady Rządu (ang. Council of Government).

Lata osiemdziesiąte XIX wieku charakteryzowały się częstymi wyborami i rezygnacjami w Radzie Rządu, a także kilkoma reformami, w tym stosunkowo liberalną nową konstytucją z 1887. Savona i Mizzi współpracowali w opozycji do gubernatora Lintorna Simmonsa i na krótko połączyli swoje partie w Partito Unionista przed ponownym rozłamem w 1893. Kościół odegrał również rolę w polityce, z probrytyjskim Pietro Pace mianowanym biskupem Malty w nadziei na poprawę stosunków między Maltańczykami i ich kolonialnymi panami. W 1895 Savona założył nową partię znaną jako Partito Popolare, i starł się z anglofilem Geraldem Stricklandem, głównym sekretarzem rządu. W tym momencie partia Savony zaczęła wydawać gazetę po włosku, ale później zaczęła promować język maltański. Po incydencie w 1898 z brytyjskim oficerem odmawiającym podpisania transkrypcji dowodu sporządzonej w języku włoskim, w sądzie narzucono użycie języka angielskiego w sprawach, w których zaangażowani byli obywatele brytyjscy spoza Malty. Temu posunięciu sprzeciwił się Mizzi, który udał się do Londynu, aby złożyć petycję o większą autonomię dla Malty. Z powodu nieporozumień spowodowanych przez kwestię językową, konstytucja z 1887 została zastąpiona w 1903 nową.

Gerald Strickland stał się wybitną postacią maltańskiej polityki na początku XX wieku, utrzymując postawę probrytyjską i promując zarówno język angielski, jak i maltański. Fortunato Mizzi zmarł w 1905, a jego syn Enrico Mizzi stał się później wybitnym przywódcą frakcji prowłoskiej. W 1912 zaproponował on, by Wielka Brytania oddała Maltę Włochom w celu zacieśnienia stosunków między tymi dwoma mocarstwami. W międzyczasie znajomość języka angielskiego wśród ludności maltańskiej zaczęła wzrastać, i w dekadzie między 1901 a 1911 po raz pierwszy przewyższyła znajomość języka włoskiego. Znaczną rolę w tym wzroście odegrały kontakty między pracodawcami brytyjskimi a pracownikami maltańskimi, a nauka języka była również zachętą dla maltańskich emigrantów, chcących udać się do krajów anglojęzycznych, takich jak Wielka Brytania, Australia czy Stany Zjednoczone. W tym momencie więcej osób potrafiło mówić po angielsku, niż czytać lub pisać w tym języku. Znajomość angielskiego w stosunku do włoskiego utrzymywała się na niższym poziomie wśród uczniów szkół średnich do późnych lat 30. XX wieku.

W 1921 Malta otrzymała nową konstytucję, która zezwalała na ograniczony samorząd, a angielski i włoski zostały uznane za dwa oficjalne języki kolonii. W tym momencie na scenie politycznej wysp dominowały cztery partie polityczne: twarda prowłoska Partito Democratico Nazionalista (PDN) kierowana przez Enrico Mizziego, umiarkowana prowłoska Unione Politica Maltese (UPM) kierowana przez Ignazio Panzavecchię, twarda probrytyjska Constitutional Party (CP) kierowana przez Geralda Stricklanda i umiarkowanie probrytyjska Partia Pracy (ang. Labour Party, LP) kierowana przez Williama Savonę, syna Sigismondo Savony. Partie prowłoskie wygrały wybory w 1921 i 1924, i w 1926 połączyły się w Partię Narodową (PN). CP wygrała wybory w 1927, a Stickland został premierem, zanim w 1930 samorząd został zawieszony z powodu starć między rządem Stricklanda a Kościołem katolickim.

Główny sędzia sir Arturo Mercieca sporządził w 1924 raport o używaniu języka maltańskiego w sądzie i stwierdził, że język byłby w tym kontekście nieodpowiedni i że niewątpliwie umniejszałby powagę i dobre obyczaje, które charakteryzowały sąd karny. W 1931 język włoski znało 13,4% populacji Malty, a 22,6% znało angielski. Rozwój partii politycznych zmienił krajobraz społeczno-polityczny Malty i sprawił, że opinia publiczna zaczęła mieć większe znaczenie. Spowodowało to, że język maltański zyskał na znaczeniu, ponieważ był językiem większości populacji. Polityczne gazety w języku maltańskim, takie jak „Leħen is-Sewwa” i „Il-Berqa” zostały po raz pierwszy opublikowane w latach 20. i 30. XX wieku.

Wzrost faszyzmu we Włoszech i II wojna światowa

Włoski samolot bombardujący Vallettę i Grand Harbour na Malcie w 1941

Faszystowski reżim we Włoszech, który został ustanowiony w 1922, wznowił roszczenia irredentystów co do Malty, co zaalarmowało władze brytyjskie i doprowadziło do wzrostu napięć w kwestii językowej. Włochy podjęły wysiłki, aby promować swoją kulturę na Malcie, a władze brytyjskie zakwestionowały to, jeszcze bardziej ograniczając użycie języka włoskiego. W 1927 dwujęzyczne ogłoszenia publiczne i nazwy ulic zostały zastąpione wersjami wyłącznie w języku angielskim. Samorząd został przywrócony w 1931, a nacjonaliści wygrali wybory w 1932. Próbowali promować na Malcie język i kulturę włoską, w tym faszystowską propagandę, co zantagonizowało Brytyjczyków i doprowadziło do unieważnienia konstytucji samorządowej z 1921. W tym momencie użycie języka włoskiego w oficjalnych strukturach zostało wycofane, chociaż pozostał on językiem urzędowym de jure.

21 sierpnia 1934 maltański został uznany za język urzędowy obok angielskiego i włoskiego. W praktyce tylko angielski był używany w administracji i ogłoszeniach publicznych, a włoski przestał być językiem urzędowym po zwiększeniu napięć między Wielką Brytanią a Włochami z powodu kryzysu abisyńskiego i sojuszu Włoch z nazistowskimi Niemcami w 1936. W połowie lat 30. maltańscy urzędnicy państwowi o sympatiach prowłoskich zaczęli być zwalniani z pracy. Nowa konstytucja została uchwalona w 1939, uznając angielski i maltański za oficjalne języki wysp.

Gdy groźba wojny stała się bardziej realna, w maltańskiej klasie robotniczej pojawiły się nastroje antywłoskie. Obawy przed włoskim atakiem wzrosły, gdy w 1939 wybuchła II wojna światowa, a prominentni nacjonaliści, w tym Enrico Mizzi, zostali zapobiegawczo aresztowani. Kiedy w czerwcu 1940 Włochy wypowiedziały wojnę, aresztowano również prowłoskich urzędników, w tym Arturo Merciecę. Zostali oni później wysłani do obozów internowania w Ugandzie, gdzie pozostali przez całą wojnę.

W latach 1940–1943 Malta była silnie bombardowana przez włoskie i niemieckie samoloty, a podczas wojny Maltańczycy nabrali silnej sympatii do Brytyjczyków.

Rozwiązanie kwestii i dziedzictwo (po 1940)

Malta ponownie uzyskała samorząd w 1947, wprowadzono powszechne prawo wyborcze, co oznaczało koniec przewagi klasy średniej we władzy politycznej. W tym momencie było jasne, że kwestia językowa została rozwiązana, a język włoski ustąpił miejsca angielskiemu i maltańskiemu. W latach czterdziestych maltańska literatura i gramatyka były dobrze rozwinięte, a język był używany w środowisku administracyjnym. Większość mieszkańców Malty nigdy nie przyjęła włoskiego jako podstawowego języka, i chociaż znajomość angielskiego znacznie wzrosła, nie wystarczyło to, aby zastąpił on maltański. Wśród klas wykształconych była mniejszość, która lekceważyła nową rolę języka maltańskiego, jak na przykład prof. J.E. Debono, który stwierdził w 1945, że można zrezygnować z języka maltańskiego, ponieważ jego wprowadzenie było politycznym celem wyeliminowania włoskiego, co udało się osiągnąć.

Dwujęzyczny, po maltańsku i angielsku, znak na Comino ostrzegający przed niebezpieczeństwem

Pozycja Maltańczyków wzmocniła się po tym, jak w 1946 edukacja stała się obowiązkowa, a na wyspach powstało wiele nowych szkół. Po uzyskaniu przez Maltę niepodległości w 1964 zarówno maltański, jak i angielski pozostały językami urzędowymi. Kwestia językowa pozostawała przez jakiś czas drażliwym tematem, i nie była badana w środowisku akademickim aż do lat 70. XX wieku.

Partia Pracy i Partia Narodowa, które powstały w trakcie debaty językowej, do dziś dominują na maltańskiej scenie politycznej. W spisie z 2011 z populacji 377 952 osób w wieku 10 lat i więcej, 357 692 (94,6%) stwierdziło, że posługuje się co najmniej przeciętnym językiem maltańskim, 310 279 (82,1%) stwierdziło, że mówi co najmniej przeciętnie po angielsku, a 156 264 (41,3%) stwierdziło, że mówi przynajmniej średnio po włosku. Obecnie maltański jest dominującym językiem używanym w polityce i administracji. Zarówno angielski, jak i maltański są używane w edukacji na poziomie podstawowym i średnim, ale angielski dominuje w szkolnictwie wyższym. Język maltański, angielski i włoski są reprezentowane w mediach, a włoski jest szczególnie popularny w telewizji. Żywotność maltańskiego na współczesnej Malcie jest czasami postrzegana jako zagrożona ze względu na upowszechnienie języka angielskiego.

Bibliografia

• The Language Question and Education: a Political Controversy on a Linguistic Topic. W: Joseph M. Brincat: Yesterday's Schools: Readings in Maltese Educational History. Wyd. 2. Malta: Xirocco Publishing, 2017. ISBN 978-99957-1-178-8. (ang.).
• Carmel Cassar: A Concise History of Malta. Msida: Mireva Publications, 2000. ISBN 978-18705-7-952-0. (ang.).