Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej
 Dwór Moniaków; fot. Leszek Janiszewski | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość |
Zubrzyca Górna |
| Adres |
34-484 Zubrzyca Górna |
| Data założenia |
1955 |
| Zakres zbiorów |
etnografia, architektura i sztuka Górnej Orawy |
| Powierzchnia ekspozycji |
12 ha m² |
| Dyrektor |
Maria Dominika Wachałowicz-Kiersztyn |
Położenie na mapie Polski  | |
 49°34′13,29″N 19°38′10,04″E/49,570358 19,636122
| |
| Strona internetowa | |
Muzeum – Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej – muzeum na wolnym powietrzu otwarte w 1955 roku. Prezentuje architekturę oraz kulturę materialną, społeczną i duchową regionu Górnej Orawy, która kształtowała się przez wieki począwszy od przybycia osadników - pasterzy wołoskich przepędzających tu swoje stada z terenów Karpat Wschodnich oraz rolników napływających od północy (z Małopolski) i szukających schronienia wśród lasów puszczy karpackiej słabo zaludnionego pogranicza polsko-węgierskiego.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Początki tego pierwszego w powojennej Polsce muzeum na wolnym powietrzu sięgają daleko wstecz, do lat 30. XX wieku. Wtedy to potomkowie sołtysio-szlacheckiego rodu Moniaków przekazali na rzecz Skarbu Państwa pozostałą cząstkę swojej ojcowizny – budynek mieszkalny wraz z zabudowaniami gospodarczymi wraz z ok. 4 ha terenu. Byli to Joanna z Łaciaków Wilczkowa i jej brat, na stałe mieszkający już w Budapeszcie – Aleksander Łaciak (a właściwie Sándor Lattyak). Dzięki zabiegom i staraniom dyrektora Muzeum Tatrzańskiego im. dra T. Chałubińskiego w Zakopanem Juliusza Zborowskiego oraz krakowskiego konserwatora zabytków Bogdana Tretera 13 sierpnia 1937 roku sfinalizowana została wola wspomnianych darczyńców[1], następnie zaś, jeszcze wybuchem II wojny światowej zdążono wykonać pierwsze prace zabezpieczające[2].
Po zakończeniu wojny Bogdan Treter zlecił niezbędne prace zabezpieczające przy dworze Moniaków, lecz wraz z jego śmiercią (12.11.1945) opieka nad zabytkowym siedliskiem ustała i obiekty popadały w ruinę. Joanna z Łaciaków Wilczkowa zmarła 19 marca 1951 r. W niszczejącym dworze urządzono owczarnię[1].
Latem 1951 roku, po pierwszej wizycie w Zubrzycy Górnej, nowa konserwator zabytków w Krakowie Hanna Pieńkowska podjęła decyzję o konserwacji zabytkowej zagrody. Prowadziła ekipa budowlano-konserwatorska pod kierunkiem Jędrzeja Chowańca, majstra z Nowego Targu. Pomagała w nich miejscowa ludność, w tym późniejszy kierownik Andrzej Pilch. 11 września 1955 roku został otwarty Orawski Ośrodek Krajoznawczo-Turystyczny w Zubrzycy Górnej. Administrację powierzono PTTK, aby powiązać ruch turystyczny z działalnością kulturalną. A w pierwszym obiekcie przeniesionym w 1954 roku, XVIII-wiecznej karczmie z Podwilka, urządzono schronisko turystyczne[1].
Opiekę merytoryczną sprawowało Muzeum Tatrzańskie, które oddelegowało do Zubrzycy swoich pracowników. Organizację muzeum opracowała Wanda Jostowa, która od 1955 roku pełniła społecznie funkcęe kustosza. W tym celu przeprowadziła badania i konsultacje z krakowskim zespołem konserwatorskim i Państwowym Instytutem Badania Sztuki Ludowej prowadzonym przez prof. Romana Reinfussa[1].
Po reformie administracyjnej kraju Orawa znalazła się w województwie nowosądeckim. Z początkiem 1974 roku powstał Orawski Parku Etnograficzny. Jego dyrektorem została dr Wanda Jostowa, instytucji przydzielono stały budżet, powiększono kadrę, kontynuowano dokumentację inwentaryzacyjną - z ramienia konserwatora zespołem dokumentalistów kierował dr Marian Kornecki. Poszerzył się zakres badań i rozwijała się działalność edukacyjna, nastąpiło bliższe powiązanie pracy muzeum z miejscową społecznością. Z czasem powstały zaczątki biblioteki i archiwum fotograficzno-etnograficznego[1].
Druga połowa lat 70. XX wieku zakończyła pewien etap działalności. Zostało zlikwidowane schronisko, na emeryturę odeszli Andrzej Pilch i Hanna Pieńkowska,a dr Wanda Jostowa została odwołana ze stanowiska[1].
Na początku lat 80. XX wieku dyrektorem została etnografka ze szkoły krakowskiej Grażyna Herzig-Wolska. Skupiono się na ochronie znikającego w zastraszającym tempie tradycyjnego budownictwa. Podjęto badania terenowe i dokonano typowań zagród do przeniesienia, myślano o pozyskaniu nowych terenów i opracowano plany zagospodarowania przestrzennego. W połowie lat 80. XX wieku w strukturę muzeum włączono mały skansen w Sidzinie. Zaplanowano, że ma on mieć strukturę przestrzenną wsi w północno-zachodniej części terenów przylegających do istniejącej ekspozycji parkowej. Na terenie leżącym w rozwidleniu dwóch potoków utworzono zarys łańcuchówki rozproszonej[1].
W pracach wspierało zespół skansenowskich muzealników Towarzystwo Przyjaciół Orawy, którego członkowie, m.in. prof. Ryszard Kantor, dr hab. Tadeusza Trajdos i ks. Władysław Pilarczyk publikowali artykuły o pracy muzeum[1].
Początek XXI w. to nieprzerwany rozwój, w dużej mierze dzięki pozyskiwanym funduszom europejskim. Na terenie muzeum stanął kościół pw. Matki Bożej Śnieżnej, odbudowano kolejne chałupy i budynki gospodarcze translokowane do skansenu z terenu polskiej Orawy oraz plebanię z Podwilka. Powstał m.in. plac zabaw oraz różne obiekty małej architektury. Muzeum zaczęło organizować swoją największą i najbardziej znaną cykliczną imprezę folklorystyczną – Święto Borówki oraz rozmaite wydarzenia kulturalne i wystawy. Kuratorem wielu z nich była dr Urszula Janicka-Krzywda. Do oferty muzeum wprowadzone zostały zajęcia edukacyjne[1].
Od 2006 zarządcą muzeum stał się Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, a skansen jako Muzeum - Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej został wpisany do Państwowego Rejestru Muzeów[1].
Muzeum – Orawski Park Etnograficzny było i wciąż bywa plenerem filmowym, kręcono tutaj m.in. Janosika, Ród Gąsieniców oraz Ogniem i Mieczem, a także serial "Marusarz. Tatrzański orzeł.
Nagrody i odznaczenia[edytuj | edytuj kod]
- W 1999 r. Orawski skansen wyróżnienie w ramach konkursu na wydarzenie muzealne Sybillę uznawaną za najważniejszą nagrodę dla muzeum w Polsce[1].
Ekspozycja stała[edytuj | edytuj kod]
Ekspozycje stałe prezentują tradycyjną kulturę materialną, społeczną i duchową ludności Polskiej Orawy. Na prawie 12 hektarach znajduje się ponad 60 obiektów, które składają się na 36 wystaw o zróżnicowanej tematyce. Zagrody chłopskie ukazują warunki bytowe ludności od biednych po zamożnych gospodarzy, ich życie codzienne naznaczone ciężką pracą i czas świąteczny – pełen radości i nadziei – oba pełne rozmaitych zabiegów – obrzędów, zwyczajów i obyczajów mających zapewnić życiową pomyślność. Z kolei kuźnie, olejarnia, młynotartak, folusz czy farbiarnia z maglem prezentują nie tylko technologie produkcji, trud żmudnej pracy rzemieślników, ale i umiejętność wprzęgania sił natury w procesy wytwórcze. Wszystko to wespół obiektami sakralnymi, użyteczności publicznej, małą architekturą i otaczającą przyrodą ma tworzyć klimat podróży w czasie do świata naszych przodków. Obiekty[3]:
- Czarna karczma – XVIII-wieczny budynek pochodzący z Podwilka. Do lat 70. XX wieku pełniła funkcję schroniska PTTK[1]. Obecnie punkt sprzedaży biletów, pamiątek i wydawnictw.
- Lamus z Podwilka – XVIII-wieczny budynek z pięterkiem i galeryjką.
- Chałupa Dziubka z Jabłonki – XIX-wieczny budynek z wyżką (spichlerzem na piętrze) z ekspozycją ukazującą orawską izbę weselną
- Pasieka orawska – zespół uli kłodowych, tzw. stojaków
- Dwór Moniaków zachowany in situ wraz ze stajniami, owczarnią i chlewem i piwnicą to serce skansenu. Najstarsza część dworu pochodzi z XVII w., młodsza z XVIII. Rodzina Moniaków pełniła funkcje sołtysie od chwili lokacji wsi do połowy XIX w. W 1674 r. uzyskała tytuł szlachecki nadany aktem cesarskim.
- Chałupa Paś-Filipka z Jabłonki – XVIII/XIX w., typowy przykład architektury orawskiej, właściwej zamożnym gospodarzom, podania ludowe głoszą, że został niegdyś przewieziony z Zubrzycy Górnej do Jabłonki jako wiano panny młodej. Wewnątrz ekspozycja dot. tkactwa.
- Olejarnia z Lipnicy Małej – dwa pomieszczenia, z których jedno mieści stępy do tworzenia mączki lnianej, a w drugim znajduje się wybijac – prasa klinowo-taranowa do tłoczenia oleju.
- Chałupa Dziurczaka – k. XIX w., przeniesiona z Zubrzycy Dolnej, prezentuje nowszy typ budownictwa orawskiego Mieści eskpozycję związaną z najstarszą orawską apteką, z którą związani byli m.in. Eugeniusz Stercula, Jan Neupauer, Magdalena Dziubek (matka Andrzeja Dziubka).
- Remiza – kopia budynku z Harkabuza, Obecnie stróżówka i pomieszczenie garażowo-magazynowe.
- Chałupa Omylaka – 2. poł. XIX w., przeniesiona z Zubrzycy Dolnej, współtworzy zagrodę z nieco cofniętym budynkiem gospodarczym Wendelina Moniaka z 1924 r., z Zubrzycy Górnej-Zimnej Dziury. Obecnie we wnętrzu ekspozycja dotycząca Piotra Borowego.
- Kuźnia Jabłońskich – 1. poł. XX w., przeniesiona z Jabłonki z typowym wyposażeniem, w użyciu do końca XX w., wnętrze nieudostępniane do zwiedzania.
- Plebania – budynek z lat 30. XX w. przeniesiony z Podwilka związany z osobą ks. Jana Góralika. Obecnie biuro skansenu.
- Chałupa Wontorczyka – z jedyna w skansenie zagroda w kształcie litery "L". Składają się na nią XIX-wieczna chałupa z Lipnicy Małej oraz budynki gosp. Solawy z lat 40. XX w. z Zubrzycy Dolnej. Wewnątrz ekspozycja dot. krawiectwa.
- Bacówki orawskie – szałasy mieszczące ekspozycję dotyczącą gospodarki pasterskiej
- Chałupa Anny Pawlak z Piekielnika, 2. poł XIX w., w środku ekspozycja dot. stolarstwa i snycerstwa. Tworzy zagrodę z budynkiem gospodarczym Piekielnickiego z Piekielnika.
- Chałupa Świetlaka z Zubrzycy Górnej z lat 40. XX w., tworzy zagrodę wraz z budynkiem gospodarczym Łukaszczyka z Podwilka. Obecnie pomieszczenia dla zajęć edukacyjnych.
- Zagroda Joanny Moniak z Zubrzycy Górnej z 1. poł. XX w., obecnie pomieszczenia dla zajęć edukacyjnych.
- Zagroda Miraja z Jabłonki – jednobudynkowa, kryta częściowo słomą, tzw. kicokami, w środku wystrój z 2 poł. XX w.
- Zagroda Czarniaka z Zubrzycy Górnej z 1930 r. prezentująca typ zagrody częściowo zamkniętej. Obecnie pomieszczenia dla zajęć edukacyjnych.
- Szkoła z Lipnicy Wielkiej, z 2. poł. XIX w., zawiera jedną izbę lekcyjną, kancelarię oraz izbę mieszkalną.
- Zagroda Pawlaka z Zubrzycy Górnej, z przełomu XIX/XX w. z zaaranżowaną skromną, przydomową pracownią stolarską, a w części gospodarczej – gonciarnią.
- Zagroda Pawlaczek z Jabłonki z 2. poł. XIX w. z typowym wyposażeniem z przełomu XIX i XX w.
- Magiel – kopia magla z Šumiaca, budynek wyposażony w kierat, napędzany zwykle siłą zwierząt pociągowych.
- Farbiarnia – kopia budynku stojącego do dziś w Orawce, który wybudowano prawdopodobnie w 1. poł. XVIII w. Jest ostatnim śladem w terenie po farbiarstwie i płóciennictwie na Górnej Orawie
- Zagroda Zązla z Podwilka, XIX/XX w., wewnątrz ekspozycja dot. szewstwa oraz wyposażenie z poł. XX w.
- Zagroda Małysy z Chyżnego – 2. poł. XIX w., kryta słomą, w środku wyposażenie z 1. poł. XX w.
- Zagroda Misińców zachowana in situ chałupa (XIX/XX w.) wraz ze studnią, piwnicą, stodołą i kuźnią. Wewnątrz typowe wyposażenie oraz ekspozycja poświęcona Janowi Pawłowi II.
- Kościół pw. Matki Bożej Śnieżnej z Tokarni – zbudowany w 1. poł. XVII w. pierwotnie pełnił rolę kaplicy dworskiej, która następnie została rozbudowana Wewnątrz oprócz późnobarokowych ołtarzy możemy oglądać chór ozdobiony płaskorzeźbami ludowego twórcy Józefa Wrony.
- Chałupa Kotta z Zubrzycy Górnej z 1869 r. – klasyczny przykład budownictwa Orawy z wyposażeniem oddającym życie średnio zamożnej rodziny w 2. poł. XIX w.
- Folusz z Łopusznej z XIX w. zakład przemysłu chłopskiego, gdzie folowano - spilśniano materiał tworząc sukno – filc.
- Tartak z Łopusznej z 1. poł. XIX w z tzw. wałaską – kołem podsiębiernym napędzającym mechanizm z jedną piłą.
- Kuźnia – XIX w. z Zubrzycy Górnej z całym wyposażeniem.
- Młynotartak – kopia XIX-wiecznego zespołu przemysłu wiejskiego z Chyżnego z oryginalnie zachowanym wyposażeniem młyna wodnego oraz tartakiem.
- Biała karczma – przeniesiona z Podwilka, obecnie przeznaczona na działania edukacyjne i wystawy czasowych.
- Zagroda Możdżenia – k. XIX w., przeniesiona z Podszkla i ukazująca warunki bytowe najuboższych gospodarzy.
- Dzwonnica – zwana "loretańską", przeniesiona z przysiółka Zimna Dziura.
Galeria[edytuj | edytuj kod]
-
Chałupa Alojzego Dziubka ze stojącym przed nią mojem -
Chałupa Małysów -
Chałupa Kotta -
Kościół w zimowej szacie -
Olejarnia – wybijac -
Młyńskie koło wodne -
Czarna izba w dworze Moniaków -
Fragment muzeum z lotu ptaka, widoczny kościół i plebania - obecnie biuro muzeum, w tle Babia Góra
