Pomoc Żołnierzowi

Peżetki w kuchni polowej w czasie powstania warszawskiego

Produkcja plakatów w czasie powstania przy ul. Wilczej. Drugi od prawej plakat na ścianie to plakat Pomocy Żołnierzowi

Pomoc Żołnierzowi (PŻ) – organizacja kobieca powstała w marcu 1942 roku początkowo jako referat, a później samodzielny podwydział w strukturze Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK, ściśle współpracująca z Wojskową Służbą Kobiet. Celem tej organizacji była opieka nad żołnierzami AK. Jej członkinie zwane były potocznie „peżetkami”.

Komórki PŻ powstały również w innych obwodach AK, poza Warszawą.

Zadania PŻ

Okres 1943–1944

Zgodnie z „Wytycznymi organizacyjnymi akcji Pomocy Żołnierzowi” z 17 marca 1943 roku ogłoszonymi przez komendanta głównego AK gen. Stefana Roweckiego, do zadań referatów PŻ należało:

1. „organizowanie i szkolenie kadry instruktorskiej PŻ,
2. przygotowanie planów przyszłej działalności,
3. pomoc własnym oddziałom partyzanckim,
4. organizowanie szerszej współpracy społeczeństwa w dziedzinie pomocy żołnierzowi ma być dopiero w chwili wybuchu powstania lub bezpośrednio przed tym, jeżeli zostanie wydane w tym kierunku zarządzenie”.

W tym samym dokumencie zostały sformułowane zadania PŻ na okres Powstania i Organizacji Sił Zbrojnych:

1. „prowadzenie żołnierskich gospód frontowych, dworcowych, garnizonowych i dla poborowych,
2. planowanie i kierowanie akcją pomocy pośredniej, prowadzonej przez czynniki społeczne (np. dary dla żołnierzy),
3. opieka nad żołnierzem rannym i chorym (rozrywki, odwiedziny, pisanie listów),
4. współudział w wykonywanej przez czynniki państwowe i społeczne opiece i pomocy dla inwalidów i rodzin żołnierzy (zwłaszcza sierot).”

W planowanych przez podwydział działaniach decydującą rolę miały odegrać komitety i koła PŻ, dla których ustalono następujące zadania:

1. „ujęcie we wspólną ramę poczynań społeczeństwa mających na celu dobro żołnierza,
2. inspirowanie i popularyzacja pomocy żołnierzowi wśród najszerszych warstw społeczeństwa”.

Podwydziałem kierowała mjr Hanna Łukaszewicz „Ludwika” (od momentu jego powołania aż do marca 1945 roku). Podwydział podzielono na 4 referaty:

• Referat Organizacyjny – kierowany przez zastępczynię komendantki kpt. Marię Roerichową „Inę”
• Referat Propagandowo–szkoleniowy (lub ds. planowania i szkolenia) – kierowany przez zastępczynię komendantki kpt. Hannę Wentlandtową „Zofkę”,
• Referat Gospodarczy (lub ds. gospodarczo-zaopatrzeniowych) – kierowany przez zastępczynie komendantki: kpt. Helenę Pleszczyńską „Elżbietę” i Wandę Kacprzakową „Celinę”
• Referat Pomocy Społecznej.

Podstawową działalności „peżetek” miała być organizacja i prowadzenie gospód żołnierskich i domów żołnierza. W „Wytycznych organizacyjnych pracy w domach i gospodach żołnierskich” zadania te ujęto tak:

„Zadaniem gospód żołnierskich jest:

1. organizować i tak wypełniać wolne chwile żołnierza, aby wypoczynek znalazł i rozrywkę, a jednocześnie wywierać wpływ na kształtowanie jego nastrojów,
2. o ile warunki na to pozwolą, rozwijać i rozszerzać jego wykształcenie oraz podnosić jego poziom kulturalny,
3. w miarę możliwości wydawać pożywienie, urozmaicające lub dopełniające normalną strawę żołnierza (napojów alkoholowych wydawać ani spożywać w gospodach nie wolno),
4. prowadzić sklepiki żołnierskie, zaopatrzone w najniezbędniejsze dla żołnierza artykuły,
5. spełniać rolę łącznika między społeczeństwem a wojskiem,
6. wypełniać inne zadania mogące powstać w warunkach wojennych (np. niesienie doraźnej pomocy sanitarnej, ratunkowej i higienicznej itp.)”.

W czasie powstania warszawskiego

Podczas powstania warszawskiego organizacja liczyła około dwustu osób, głównie kobiet. Zorganizowały one ponad 30 gospód, które zapewniały powstańcom wyżywienie, opiekę nad rannymi, pranie i naprawę odzieży, oraz dawały możliwość wypoczynku: w prowadzonych przez nie gospodach można było posłuchać radia, poczytać książki i prasę powstańczą, pośpiewać. Organizowano w nich koncerty i kominki, ale też odprawiano msze święte. Peżetki dbały o morale, nosiły żywność również na barykady. Obsadę każdej z gospód stanowiło od sześciu do dziewięciu „peżetek” (dzieliły się one na instruktorki i ochotniczki). W lokalach znajdowały się odbiorniki radiowe, patefony z licznymi płytami i egzemplarze aktualnej prasy powstańczej, szachy i warcaby. Miejsca te były dla żołnierzy schodzących z pierwszej linii enklawami spokoju i normalnego życia. W gospodach występowali również znani artyści przedwojennych scen warszawskich: Mira Zimińska-Sygietyńska, Mieczysław Fogg, Jan Ekier, Irena Dubiska, Leon Schiller, Danuta Szaflarska, Tadeusz Fijewski i inni.

W czasie powstania poległo około pięćdziesięciu „peżetek”. Wiele z tych, które przeżyły, po wypędzeniu z Warszawy poszło ochotniczo z powstańcami do stalagów i oflagów, aby tam im pomagać.

Po powstaniu

Rozkazem z 7 grudnia 1944 roku komendant AK gen. Leopold Okulicki podniósł rangę PŻ do poziomu wydziału BIP KG AK, nadając mu nowe zadania:

• „prowadzenie w oddziałach leśnych, szpitalach oraz wobec chorych i rannych w szpitalach oraz poza szpitalami, wobec żołnierzy urlopowanych i inwalidów wojennych pracy wychowawczo-oświatowej,
• pomoc w podniesieniu warunków kulturalnych, zdrowotnych i wyżywieniowych żołnierzy znajdujących się w szczególnie trudnych warunkach (np. oddziały leśne, chorzy poza szpitalami, urlopowani itp.) przez dopełnienie ich zaopatrzenia,
• utrzymanie łączności pomiędzy społeczeństwem a żołnierzem walczącym, rannym lub niezdolnym do służby”.

W marcu 1945 roku komendantka PŻ mjr Hanna Łukaszewicz została aresztowana przez NKWD. Jej dalsze losy nie są znane.

Lokalizacje niektórych gospód w czasie powstania warszawskiego

Kuchnia powstańcza przy ul. Moniuszki

• w gmachu restauracji „Adria” przy ulicy Moniuszki 10 (obecnie Moniuszki 8)
• w gmachu PKO przy ulicy Świętokrzyskiej
• na Poczcie Głównej
• przy ulicy Kruczej 11
• przy ulicy Mokotowskiej 39
• przy ulicy Wareckiej
• w gmachu kina Palladium przy ulicy Złotej 7/9
• przy ulicy Siennej
• w podziemiach gmachu Związku Nauczycielstwa Polskiego przy ul. Smulikowskiego 6/8.
• przy ulicy Smulikowskiego 1.

Niektóre „Peżetki”

• mjr Hanna Łukaszewicz „Ludwika” – kierowniczka podwydziału
• Aleksandra Mianowska „Kama”, „Krysta” – komendantka komórki PŻ w Krakowie
• Stefania Skwarczyńska „Maria” i „Jarema” – komendantka komórki PŻ we Lwowie
• kpt. Helena Pleszczyńska „Elżbieta” – zastępczyni komendantki, kierująca referatem gospodarczym
• Wanda Kacprzakowa „Celina” – zastępczyni komendantki, kierująca referatem gospodarczym
• kpt. Maria Roerichowa „Ina” – zastępczyni komendantki, kierująca referatem organizacyjnym
• kpt. Hanna Wentlandtowa „Zofka” – zastępczyni komendantki, kierująca referatem propagandowo-szkoleniowym
• Wanda Prażmowska-Ivánka „Teresa” – referentka aprowizacji gospód żołnierskich
• Anna Fiszerowa „Ewa” – odpowiedzialna za sprawy artystyczno-oświatowe
• Janina Bobowska-Puczyńska „Isia” – odpowiedzialna za łączność i sekretariat
• Stefania Zacharzewska „Małgorzata” – sekretariat szefostwa podwydziału
• Dyoniza Wyszyńska „Bronisława” – działania przygotowawcze do walki zbrojnej
• Krystyna Kielan
• Hanna Regulska „Ofka”
• ppor. Irena Straszewska „Janka”
• por. Janina Świerzyńska „Ela”
• Michalina Wieszeniewska „Czesława”, „Ciocia Antosia”, „Antosia”

• obsada gospody nr 10 przy ul. Smulikowskiego: Janina Chrzan–Sikorska „Janeczka” (komendantka), Anastazja Brodziakowa „Lina” (zastępczyni) oraz instruktorki: Halina Szczepańska–Szyderska „Inez” i Barbara Kruczyńska–Ankowicz „Wita”

• NN „Scarlet”.