Synagoga w Wołpie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Synagoga w Wołpie
nr rej. (?) z 1923[1]
Ilustracja
Fasada (1930)
Państwo

 Białoruś

Miejscowość

Wołpa

Wyznanie

judaizm

Rodzaj

synagoga

Historia
Data budowy

1. poł. XVIII w. (wg innych źródeł około 1643)

Data zniszczenia

1941

Dane świątyni
Architekt

nieznany

Styl

barokowy

Budulec

drewno

Stan obecny

nie istnieje

Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego
Mapa konturowa obwodu grodzieńskiego, na dole po lewej znajduje się punkt z opisem „Synagoga w Wołpie”
Położenie na mapie Białorusi
Mapa konturowa Białorusi, po lewej znajduje się punkt z opisem „Synagoga w Wołpie”
Ziemia53°21′51,88″N 24°21′56,52″E/53,364411 24,365700
Multimedia w Wikimedia Commons

Synagoga w Wołpie – nieistniejąca drewniana synagoga z XVIII w. (wg. innych źródeł z XVII w.[2]) w Wołpie, obecnie w obwodzie grodzieńskim na Białorusi. Wpisana do rejestru zabytków II Rzeczypospolitej; zniszczona przez Niemców w 1941 podczas bombardowania[3]; była uważana za najpiękniejszy żydowski dom modlitwy I Rzeczypospolitej[4][5][1] i jedno z najwybitniejszych dzieł barokowej architektury drewnianej[6].

Zbombardowana Wołpa - 29 czerwiec 1941

Historia[edytuj | edytuj kod]

Synagoga została wzniesiona przypuszczalnie w pierwszej połowie XVIII w.[7][8] na terenie obecnej Białorusi. Autor projektu nie jest znany. Według innych źródeł budynek powstał około 1643 i przetrwał podpalenie miasteczka przez Szwedów w 1656[9][1][10]. Synagoga została uznana przez polski sejm w 1781 roku za zabytek artystyczny i narodowy skarb[9]. W tym roku odnowiono dach budynku, który pokryto nowym gontem[10]. Wewnątrz synagogi wymieniono kilka bali na nowe z powodu ich uszkodzeń, nie zmieniając konstrukcji budowli[6]. Zachowały się fotografie synagogi z lat 20. XX w. autorstwa Jana Bułhaka, na których stan zachowania obiektu wyglądał na dobry[9]. W lipcu 1923 Józef Jodkowski[1] przeprowadził oględziny obiektu[1] (sprawozdanie przechowuje Muzeum w Grodnie[1]). Inwentaryzacja została przeprowadzona w latach 20. XX w. przez Szymona Zajczyka[11]. W styczniu 1929 uznana za zabytek kultury (decyzją Konserwatora Województwa Białostockiego z dn. 24 stycznia 1929) [12][8]. W latach 1781 – 1936 podlegała kilkukrotnym remontom, głównie dachu i Aron ha-kodesza. Naprawy synagogi na przestrzeni lat nie ingerowały znacząco w oryginalną koncepcję architektoniczną[1]. W latach 20. XX w. odrestaurowano Aron ha-kodesz[1]. Remont budynku został przeprowadzony w 1936[13]. Po 1939 synagoga popadła w ruinę[9], brakowało części detali[9]. Synagoga spłonęła podczas bombardowania Wołpy przez Luftwaffe w czerwcu 1941[9][5](według innych źródeł w listopadzie 1942)[14]. Na miejscu synagogi w 1961 utworzono plac pamięci[15] i postawiono pomnik upamiętniający poległych rodaków-żołnierzy Armii Czerwonej[9], nie wspomniano jednak o synagodze i Żydach[9], którzy zostali całkowicie wyeliminowani z Wołpy do jej wyzwolenia 14 lipca 1944 roku[15] – wszyscy żydowscy mieszkańcy zostali zamordowani lub wywiezieni z miasteczka[16]. Po społeczności żydowskiej z Wołpy pozostał zaniedbany kirkut[1].

Synagoga została odtworzona w skali 1:1[17] w 2015[17] w Biłgoraju[5][18] na podstawie zachowanych archiwalnych materiałów[15], m.in. dokumentacji remontu z 1936 roku[13] oraz inwentaryzacji[19], którą przeprowadziła Politechnika Warszawska w okresie międzywojennym[5]. Do tej pory powstała jedynie rekonstrukcja zewnętrznej bryły budynku. W dalszym etapie, po pozyskaniu przez Fundację Biłgoraj XXI niezbędnych funduszy, planowana jest realizacja wnętrz, polichromii, bimy i Aron ha-kodesza[20].

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Budynek drewniany[5], wzniesiony na planie prostokąta o bokach 24,5 m x 20,0 m w stylu białoruskim[16], nakryty wysokim barokowym[1], mansardowym dachem łamanym[1]. Ściany zewnętrzne synagogi pokrywała pozioma boazeria[9], zastosowano m.in. dekoracyjne pasy i gzymsy[9]. Układ bóżnicy jest ściśle symetryczny - na ścianie zachodniej zostało to szczególnie podkreślone poprzez dwukondygnacyjne alkierze przykryte dachami namiotowymi. Wnętrze zdobiły liczne detale rzeźbiarskie[9] oraz bogate polichromie[15]. Imponujące ośmioboczne sklepienie podparte czterema słupami wypełniało prawie całkowicie trzykondygnacyjny łamany dach[21]. Zostało ono pomalowane na kolor ciemno-szafirowy z symetrycznie rozmieszczonymi złotymi gwiazdami, przekrywające salę główną dawało zamierzony efekt korekty perspektywicznej[6]. Dzięki niemu sala główna wydawała się ponad dwa razy wyższa niż rzeczywiste 14 metrów licząc od posadzki ze skośnie ułożonych biało wypalonych cegiełek do najwyższego punktu kopuły. Sklepienie podzielone było galeriami i balustradami na kondygnacje, odpowiadające kondygnacjom dachu i zróżnicowane pod względem przekroju. Najniższa opierała się na czterech wrożnikach pozwalających na przejście kształtu kwadratowej sali w ośmioboczne sklepienie. Bóżnica wybudowana została w konstrukcji drewnianej, dach pokryty gontem.

Dwunastoboczna, bogato zdobiona[22] bima wbudowana została pomiędzy cztery słupy podtrzymujące sklepienie. Każde jej przęsło ozdobiono arkadkami na płycinowym cokole. Podobne zdobienia zastosowano także na słupach do poziomu gzymsu bimy. Aron ha-kodesz, zdaniem Józefa Jodkowskiego najcenniejszy element wyposażenia synagogi w Wołpie[1], był trzykondygnacyjny[1], przypominający fronton świątyni[23][8]. Wykonany był z drewna dębowego[1], bogato rzeźbiony[1], obramiony ażurowymi czterema kolumienkami o trzonach z wici roślinnej, polichromowany. Ustawiony był na niskim cokole, na który prowadziło pięć szerokich wygodnych stopni z przytwierdzoną do poręczy żelazną bramką. Kondygnacja zawierająca podwójne drzwiczki zamykające szafkę z rodałami była najszerszą i najbardziej zdobną częścią. Pokrywała ją misterna płaskorzeźba przedstawiająca świecznik siedmioramienny[6]. Pochodził mniej więcej z czasów budowy świątyni[1].

Elewacja synagogi w Wołpie
Rzut synagogi w Wołpie
Augmented Reality postcard commemorating the Wołpa Synagogue.
Lewa połowa (część północna) synagogi – rekonstrukcja 3D

Galeria[edytuj | edytuj kod]

  • Widok z boku
    Widok z boku
  • Widok od tyłu (przed 1939)
    Widok od tyłu (przed 1939)
  • Wieżyczka z pawilonem, fot. Szymon Zajczyk
    Wieżyczka z pawilonem, fot. Szymon Zajczyk
  • Szczyt z inskrypcją חדפא
    Szczyt z inskrypcją חדפא
  • Sklepienie – kopuła pozorna (około 1910–1913)
    Sklepienie – kopuła pozorna (około 1910–1913)
  • Słupy podtrzymujące kopułę
    Słupy podtrzymujące kopułę
  • Aron ha-kodesz (około 1920)
    Aron ha-kodesz (około 1920)
  • Rysunek Józefa Jodkowskiego przedstawiający aron ha-kodesz w synagodze w Wołpie
    Rysunek Józefa Jodkowskiego przedstawiający aron ha-kodesz w synagodze w Wołpie
  • Aron ha-kodesz (przed 1939)
    Aron ha-kodesz (przed 1939)
  • Bima
    Bima
  • Wieś Wołpa, po lewej stronie na drugim planie widoczna synagoga (1918)
    Wieś Wołpa, po lewej stronie na drugim planie widoczna synagoga (1918)
  • Synagoga w Wołpie (1933, rysunek, Muzeum Sztuki w Tel Awiwie)
    Synagoga w Wołpie (1933, rysunek, Muzeum Sztuki w Tel Awiwie)
  • Replika 1:1 synagogi z Wołpy w Biłgoraju
    Replika 1:1 synagogi z Wołpy w Biłgoraju

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Andrej Waszkiewicz, Znad Rosi do Biłgoraju. Józef Jodkowski a bożnica żydowska w Wołpie [online], harodnia.comharodnia.com, 13 października 2016 [dostęp 2022-05-22] (pol.).
  2. ↑ Barry L. Stiefel: Jews and the Renaissance of Synagogue Architecture, 1450–1730. Routledge, Oxon / New York 2016, S. 62. (ang.).
  3. ↑ The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, Band 3, Jerusalem / New York 2001,s. 1462 (ang.).
  4. ↑ Maurycy Frąckowiak, Wołpa: dzieje i teraźniejszość, „Magazyn Polski”, 3 (170), s. 32.
  5. ↑ a b c d e Piotr Olszak, Synagoga w Wołpie [online], www.drewnopedia.pl [dostęp 2022-05-22] (pol.).
  6. ↑ a b c d Mathias Bersohn, Kilka słów o dawniejszych bóżnicach drewnianych w Polsce. Warszawa, 1903, s: 6-16 [online].
  7. ↑ Maria i Kazimierz Piechotkowie 2017 ↓, s. 530.
  8. ↑ a b c Maria i Kazimierz Piechotkowie, Bramy Nieba. Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej [online] (pol.).
  9. ↑ a b c d e f g h i j k Смиловицкий 2020 ↓, s. 14.
  10. ↑ a b Wooden synagogue | Virtual Shtetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2022-05-22].
  11. ↑ Kinga Migalska, Rekonstrukcja drewnianej synagogi z Wołpy w Biłgoraju w kontekście ochrony i stanu wiedzy na tematdziedzictwa żydowskiego w Polsce [online].
  12. ↑ Maria i Kazimierz Piechotkowie 2017 ↓, s. 531.
  13. ↑ a b У польскім Білгораі пабудуюць Ваўпянскую сінагогу | Волковыск.BY [online], volkovysk.by [dostęp 2022-05-21] (ros.).
  14. ↑ JewishGen KehilaLinks [online] [dostęp 2022-06-01] (ang.).
  15. ↑ a b c d Смиловицкий 2020 ↓, s. 15.
  16. ↑ a b Ina Sorkina, Miasteczka powiatu grodzieńskiego w XIX i na początku XX w. [online], pawet.net, 24 listopada 2009 [dostęp 2022-05-22].
  17. ↑ a b Biłgoraj – przewodnik – Shtetl Routes – Teatr NN [online], shtetlroutes.eu [dostęp 2022-05-22] (pol.).
  18. ↑ Replika pięknej drewnianej synagogi z Wołpy powstała w Biłgoraju [online], Onet Podróże, 26 grudnia 2015 [dostęp 2022-05-22] (pol.).
  19. ↑ Łukasz Dudkowski, Biłgoraj: Odtworzyli w Polsce białoruską synagogę [online], Dziennik Wschodni [dostęp 2022-05-22] (pol.).
  20. ↑ Rekonstrukcja Fundacji Biłgoraj XXI [online], Fundacja Biłgoraj XXI [dostęp 2022-06-07] (pol.).
  21. ↑ Maria i Kazimierz Piechotkowie 2017 ↓, s. 534.
  22. ↑ Mateusz Michalski, Architecture of Judaism on the examples of synagogues in the 17th- and the 18th-centuries in Poland, „ARCHITECTUS; ISSN 1429-7507”, 2015, s. 57, DOI: 10.5277/ARC150305 [dostęp 2022-05-21] (ang.).
  23. ↑ Maria i Kazimierz Piechotkowie 2017 ↓, s. 536.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Synagoga_w_Wołpie&oldid=72379526”