Wadi al-Hitan

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Panorama Wadi al-Hitan
Panorama Wadi al-Hitan
Wadi al-Hitan[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Ilustracja
Szkielet prawalenia Dorudon atrox
Państwo

 Egipt

Typ

przyrodniczy

Spełniane kryterium

VIII

Numer ref.

1186

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

2005
na 29. sesji

Położenie na mapie Egiptu
Mapa konturowa Egiptu, u góry znajduje się punkt z opisem „Wadi al-Hitan”
Ziemia29°16′22,55″N 30°02′27,49″E/29,272930 30,040970
Multimedia w Wikimedia Commons
  1. ↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO
Formacje skalne w dolinie Wadi al-Hitan
Szkielet przedstawiciela Dorudon atrox, Muzeum Skamieniałości Wadi al-Hitan i Zmian Klimatycznych
Skamieniała przednia kończyna dorudona
Skamieniałe szczątki lasów namorzynowych z eocenu

Wadi al-Hitan (arab. وادي الحيتان, Wādī al-Ḥītān, dosł. dolina wielorybów) – wadi na Pustyni Zachodniej w północno-zachodnim Egipcie, w muhafazie Fajum, około 70 kilometrów na południowy zachód od oazy Fajum.

Dolina obfituje w skamieniałości wymarłych zwierząt morskich, przede wszystkim prawaleni – znajduje się tu ponad 400 skamieniałych szkieletów, w tym wiele zachowanych w całości, które dokumentują etap ewolucji związany za zmianą środowiska życia z lądowego na morskie.

Dolina jest częścią utworzonego w 1989 roku obszaru chronionego Wadi ar-Rajjan. W 2005 roku dolinę wraz ze znaleziskami wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Na początku XX w. dolina nazywana była Zeuglodon Valley od znalezionych tu szczątków rodzaju eoceńskiego prawalenia – bazylozaura, wówczas nazywanego zeuglodonem[1]. Po przyjęciu nazwy bazylozaur, nazwa Zeuglodon Valley wyszła z użycia, spotykana jest jeszcze czasem w publikacjach popularnych[1].

W późnych latach 80. XX w., badający dolinę Philip Gingerich nadał jej nazwę Whale Valley (tłum. dolina wielorybów) z uwagi na znalezione to liczne skamieniałości wymarłych ssaków morskich[1]. Jej arabskie tłumaczenie Wadi al-Hitan zostało wkrótce uznane przez władze egipskie za oficjalną nazwę doliny[1].

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Wadi al-Hitan leży w północno-zachodnim Egipcie, około 150 km na zachód od Kairu[2][3] i około 70 kilometrów na południowy zachód od oazy Fajum w muhafazie Fajum, w obrębie obszaru chronionego Wadi ar-Rajjan[4].

Geografia[edytuj | edytuj kod]

Dolina znajduje się na Pustyni Zachodniej[5]. Góruje nad nią Karat Dżahannam (tłum. góra piekła)[5]. Krajobraz doliny obfituje w charakterystyczne formy skalne powstałe w wyniku erozji wiatrowej: wzgórza, bajeczne kominy oraz formy battich (dosł. arbuzy)[1][3]. Formy battich powstały w jeziorze Karun utworzonym 5000 lat temu po wylaniu Nilu, którego powierzchnia ulega systematycznemu zmniejszaniu[3]. Punktem charakterystycznym doliny jest wzgórze Al-Achawat as-Salas (dosł. trzy siostry) z trzema szczytami[1].

Klimat[edytuj | edytuj kod]

Dolina leży w klimacie suchym – opady roczne nie przekraczają 10 mm i występują głównie w okresie zimowym, kiedy temperatury średnie wynoszą 13,7 °C i w ciągu doby mogą spadać do 1,2 °C[3]. Lata są gorące i suche o średniej temperaturze 28,5 °C, przy czym temperatury dzienne dochodzą do 48,4 °C[3]. Przeważają tu wiatry północne, nawiewając piasek i powodując erozję[3].

Geologia[edytuj | edytuj kod]

Geologicznie, Wadi al-Hitan znajduje się w obniżeniu Fajum uformowanym w jurze i ostatecznie ukształtowanym w procesie subsydencji zakończonym w późnym eocenie[1]. Najstarsze skały z eocenu – bartonu lub priabonu – sprzed 40–41 milionów lat temu występują w formacji Dżahannam[1]. Są to przede wszystkim białe wapienie i glina[1]. Występuje w nich wiele skamieniałości kręgowców[1][3]. Najmłodszą formacją w dolinie jest Kasr as-Sagha z późnego eocenu – górnego priabonu – sprzed 39 milionów lat temu[1]. Występuje w nich wiele skamieniałości bezkręgowców[1].

Paleontologia[edytuj | edytuj kod]

W dolinie odkryto ponad 400 skamieniałości wymarłych prawaleni, a także skamieniałości innych zwierząt, m.in. rekinów, ryb piłokształtnych, krokodyli, żółwi, płaszczek[5] i brzegowców[1]. Znajduje się tu największe na świecie nagromadzenie skamieniałych szczątków prawaleni z eocenu[1].

Odkryto tu cztery nowe gatunki prawaleni[1]:

  1. Basilosaurus isis (dawn. Zeuglodon isis) – odkryty przez Beadnella (1874–1944), opisany przez Andrewsa (1866–1924) w 1904 roku[6];
  2. Dorudon atrox (dawn. Prozeuglodon atrox) – nazwany w 1906 roku przez Andrewsa na podstawie czaszki i dolnej szczęki odkrytej przez Beadnella[7];
  3. Dorudon osiris (dawn. Zeuglodon osiris) – odkryty w 1894 roku przez Wilhelma Damesa (1843–1898), największy gatunek prawalenia na terenie Egiptu;
  4. Ancalecetus simonsi – odkryty przez Gingericha w 1996 roku.

Skamieniałości prawaleni w Wadi al-Hitan, przede wszystkim kilka zachowanych w całości ich szkieletów, pozwoliły na ustalenie wielkości oraz proporcji ciała, w tym kończyn, przedstawicieli Basilosaurus i Dorudon[8]. W 1989 roku zespół badaczy pod kierownictwem Gingericha odkrył, że zarówno Basilosaurus isis, jak i Dorudon atrox zachowały stopy z palcami[8]. Skamieniałości w Wadi al-Hitan stanowią świadectwo etapu ewolucji w obliczu zmiany środowiska życia z lądowego na morskie[2][1][3].

W okresie eocenu, ok. 40 milionów lat temu, obszar doliny Wadi al-Hitan tworzył płytką zatokę Oceanu Tetydy przy ujściu paleorzeki Dżilf[2]. Najprawdopodobniej, miejsce to było celem corocznych wędrówek samic prawaleni, by wydać tu na świat potomstwo[2][3][1]. W Wadi al-Hitan występują również szczątki lasów namorzynowych porastających w eocenie południowe wybrzeże Oceanu Tetydy[2].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pierwsze opisy skamieniałości z regionu Fajum sporządził w 1845 roku A.B. Orlebar[1].

W 1884 roku oraz w 1886 roku niemiecki botanik Georg Schweinfurth (1836–1925) działający na terenie Egiptu i Sudanu od 1863 roku, badając tereny Kasr as-Sagha odkrył liczne skamieniałe szkielety wymarłych ssaków morskich, m.in. z rodzaju Zeuglodon z okresu eocenu[8]. Podczas drugiej ekspedycji od Wadi al-Hitan dzieliło go kilka kilometrów, jednak do samej doliny nie dotarł z uwagi na problemy organizacyjne[8]. Swoje doświadczenia opisał w artykule Reise in das Depressionsgebiet im Umkreise des Fajum im Januar 1886 opublikowanym w 1886 roku w Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin[8]. Zebrane przez Schweinfurtha skamieniałości zostały przekazane do Muzeum Historii Naturalnej przy Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie, gdzie badał je Wilhelm Dames (1843–1898)[8].

Kolejne wyprawy w regionie prowadzili badacze niemieccy Max Blanckenhorn (1861–1947), który sporządził m.in. opisy stratygraficzne formacji ze skamieniałościami prawaleni, Ernst Stromer von Reichenbach (1871–1952) oraz Eberhard Fraas (1862–1915), który współpracował z Richardem Markgrafem (1856–1916) – odkrywcą wielu gatunków wymarłych zwierząt[8].

Następnie okolice Fajum badał brytyjski geolog Hugh Beadnell (1874–1944) w celu sporządzenia ich szczegółowych map, który odkrył dolinę Wadi al-Hitan[8]. Dokonał tu kilku przełomowych odkryć skamieniałości, m.in. znalazł fragment dolnej szczęki Zeuglodon isis (obecnie Basilosaurus isis) oraz czaszkę Prozeuglodon atrox (obecnie Dorudon atrox)[8]. Pomimo tych znalezisk, w dolinie nie prowadzono żadnych szczegółowych badań przez prawie 80 lat[8].

W 1907 roku amerykański paleontolog Henry Fairfield Osborn (1857–1935) z Amerykańskiego Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku przyjechał wraz z rodziną na tereny Kasr as-Sagha[8]. Dolinę, gdzie Beadnell dokonał swoich odkryć, nazwał Zeuglodon Valley, jednak nie prowadził tu żadnych większych badań i szybko powrócił do Ameryki[8].

W 1947 roku dolinę odwiedził na krótko podczas wyprawy afrykańskiej Uniwersytetu Kalifornijskiego jej główny paleontolog – Robert H. Denison (1911–1985), któremu asystował Paul Deraniyagala[8]. Deraniyagala opublikował w 1948 roku raport wyprawy, w którym wspomniał wypad do doliny, gdzie miało w promieniu 1–2 km od obozowiska odnotował dwadzieścia szkieletów (co Gingerich uznaje za prawdopodobne) i ocenił ich wiek na oligocen (co Gingerich podkreśla jest błędem)[8]. Deraniyagal wysunął również teorię, że takie nagromadzenie szkieletów świadczy o zbiorowym samobójstwie prawaleni 35 milionów lat temu (według Gingericha teoria ta wymaga lepszej dokumentacji znalezisk[8]).

Kolejne prace w regionie prowadził w latach 60. XX w. amerykański paleozoolog Elwyn L. Simons (1930–2016), którego ekipa przeprowadziła dwie wyprawy do doliny[8]. W 1983 roku do ekipy Simonsa dołączył amerykański paleontolog Philip D. Gingerich, który przez 10 lat przeprowadził szeroko-zakrojone badania Wadi al-Hitan[8]. Zlokalizowano wówczas ok. 500 szkieletów (w tym szkieletów częściowych) prawaleni, z przewagą szczątków przedstawicieli Basilosaurus isis i Dorudon atrox[8]. Odkryto tu także szkielety nowego gatunku – Ancalecetus simonsi[8].

W 1997 roku Wadi al-Hitan stał się częścią utworzonego w 1989 roku obszaru chronionego Wadi ar-Rajjan[9][4].

W 2004 roku międzynarodowy zespół z udziałem badaczy egipskich, m.in. Moustafy M. Foudy i amerykańskich, m.in. Gingericha przeprowadził kolejne prace, które przyczyniły się do lepszego udokumentowania doliny przed wpisaniem jej na listę światowego dziedzictwa UNESCO[8]. Dolina wraz ze znaleziskami została wpisana na listę UNESCO w 2005 roku[9].

Muzeum Skamieniałości Wadi al-Hitan i Zmian Klimatycznych[edytuj | edytuj kod]

W 2016 roku w pobliżu doliny otwarto Muzeum Skamieniałości Wadi al-Hitan i Zmian Klimatycznych zbudowane przez rząd Egiptu ze wsparciem rządu Włoch oraz Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju[10]. W zbiorach muzeum znajduje się m.in. największy zachowany w całości szkielet Basilosaurus isis na świecie[10].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Arab Republic of Egypt, Ministry of Higher Education, Egyptian National UNESCO Commission, Egyptian National MAB Committee: Nomination File For the Inscription of WADI AL-HITAN (WHALE VALLEY), THE WESTERN DESERT OF EGYPT On the Natural World Heritage List. s. 5. [dostęp 2017-11-26]. (ang.).
  2. ↑ a b c d e Jakub Pająk. Formy ochrony przyrody na Saharze w kontekście ochrony przyrody nieożywionej. „Geologia”. 35 (21/1), s. 353–365, 2009. [dostęp 2017-11-26]. (pol.). 
  3. ↑ a b c d e f g h i Joyce A. Quinn, Susan L. Woodward: Earth’s Landscape: An Encyclopedia of the World’s Geographic Features. ABC-CLIO, 2015, s. 738–740. ISBN 978-1-61069-446-9. [dostęp 2017-11-26]. (ang.).
  4. ↑ a b Arab Republic of Egypt, Ministry of Environment Egyptian Environmental Affairs Agency: Natural Protectorates Description. [dostęp 2017-11-18]. (ang.).
  5. ↑ a b c Wadi El-Hitan. [w:] fayoum.gov.eg [on-line]. [dostęp 2017-11-26]. (ang.).
  6. ↑ C.W. Andrews. Further notes on the mammals of the Eocene of Egypt. Part III. „Geological Magazine”, s. 211–215, 1904. 5. DOI: 10.1017/s0016756800119624. [dostęp 2017-11-26]. (ang.). 
  7. ↑ C.W. Andrews, A descriptive catalogue of the Tertiary Vertebrata of the Fayûm, Egypt, British Museum (Natural History), 1906, s. 255–257 [dostęp 2017-11-26] (ang.).
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Philip D. Gingerich: Early Evolution of Whales. A Century of Research in Egypt. W: red. J. G. Fleagle, C. C. Gilbert: Elwyn Simons: A Search for Origins. Springer Science & Business Media, 2007, s. 107–124. [dostęp 2017-11-26]. (ang.).
  9. ↑ a b UNESCO: Wadi Al-Hitan (Whale Valley). [dostęp 2017-11-26]. (ang.).
  10. ↑ a b Inauguration of the Wadi El Hitan Fossil and Climate Change Museum at Wadi El Hitan World Heritage Site, Fayoum. [w:] UN Information Centre in Cairo [on-line]. 2016-01-05. [dostęp 2017-11-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-01)]. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Richardson, Dan; Jakobs, Daniel i in.: Egipt. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Pascal, 2006, s. 492–493, seria: Przewodnik Pascala.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Obiekty z listy Światowego Dziedzictwa UNESCO w Egipcie

Kulturowe
Przyrodnicze

Egipt

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wadi_al-Hitan&oldid=70178429”