Wielki Młyn Miejski w Braniewie
 Wielki Młyn Miejski (południowe skrzydło zasłonięte), akwarela Carla Porscha (przed 1865) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Adres |
Mühlenstraße 2[1] |
| Typ budynku | |
| Rozpoczęcie budowy |
przed 1341 |
| Ważniejsze przebudowy |
1846 |
| Zniszczono |
9 lutego 1945 |
Położenie na mapie Braniewa  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |
Położenie na mapie powiatu braniewskiego  | |
 54°22′58,1″N 19°49′38,0″E/54,382806 19,827222
| |
Wielki Młyn Miejski (niem. Große Amtsmühle) – średniowieczny młyn wodny, założony ok. 1341 na rzece Pasłęce w Braniewie. Zbombardowany 9 lutego 1945 roku, później rozebrany.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwszy młyn miasto Braniewo posiadało już przed 1284 rokiem, był to młyn Arnolda, najstarszy znany młyn wodny na Warmii. Jednak w celu zwiększenia dochodów biskupstwa biskup Herman z Pragi wydał zezwolenie na budowę nad rzeką Pasłęką w pobliżu zamku biskupiego drugiego młyna[2].
Pierwszy przekaz o drugim młynie biskupim jest poświadczony w roku 1294, z którego to młynarz Wicteramus miał płacić biskupowi czynsz w wysokości jednej grzywny rocznie (tyleż samo co z młyna Arnolda)[3]. Jednak brak jest o młynie innych informacji. Toteż również za datę lokacji młyna biskupiego podawany jest rok 1341, gdyż jest on wymieniony w akcie lokacyjnym Nowego Miasta Braniewa na prawym brzegu Pasłęki[4]. Skoro jednak młyn już istniał, musiał być zbudowany wcześniej. Młyn biskupi postawiony został w dogodnej lokalizacji – za jazem spiętrzającym wodę na Pasłęce w celu utrzymania odpowiedniego poziomu wody w fosie okalającej Stare Miasto. W dół biegu rzeki od młyna zaś znajdował się Most Młyński, umożliwiający transport na drugi brzeg.
Do 1772 młyn należał do biskupów warmińskich. Po I rozbiorze Polski, po którym Braniewo znalazło się w granicach państwa pruskiego, młyn został przejęty przez państwo. W 1779 dzierżawił go młynarz Anton Petzky. W 1800 ówczesny dzierżawca młyna Daniel Schauinsland otrzymał koncesję na dostawienie do młyna tartaku. W 1830 przejął go ich syn, rządowy nadzorca budowlany August Ferdinand Schaiunsland, za kwotę 10 000 talarów. Po jego śmierci w 1844 wdowa zaś wystawiła go na sprzedaż. Gdy pochodzący z Braniewa elbląski przedsiębiorca Ignatz Grunau przyjechał obejrzeć wystawiony młyn na sprzedaż, był on wyposażony wówczas w jedno koło podsiębierne i sześć przekładni (żaren), cały mechanizm był stary i wyeksploatowany, nowy był tylko budynek mieszkalny. Ignatz Grunau zdecydował się na jego kupno za kwotę 29 000 talarów. Przekazanie młyna nastąpiło 11 listopada 1845. Jeszcze w tym samym roku, w dniu 4 grudnia, Grunau odkupił od garbarza Ludwiga Sonnenstuhla położone poniżej młyna tartak i folusz służący obróbki sukna, w 1846 od władz Starego Miasta odkupił wagę młyńską, a od pobliskich rzemieślników trzy młyny garbarskie. Cały ten obszar połączył z terenem młyna miejskiego. Po rozebraniu, mimo sprzeciwu władz, przestarzałego i mało wydajnego młyna, wybudował w to miejsce zaawansowany technologicznie potężny młyn wodny na 24 przekładnie (żarna) do mielenia zbóż i roślin oleistych.
Wyposażenie młyna zlecił znanej z nowoczesnych technologii firmie Ferdinanda Schichaua z Elbląga Schichau-Werke. 19 listopada 1846 nastąpiło poświęcenie młyna, połączone z ugoszczeniem przedstawicieli władz miasta Braniewa oraz przybyłych gości. Tempo prac było zadziwiające, podczas gdy jeszcze w maju 1846 stary młyn był w użyciu, to już 11 stycznia 1847 rozpoczęły pracę pierwsze 4 przekładnie (żarna) nowego przedsiębiorstwa.
Doceniono wówczas wagę inwestycji dla miasta, nikt nie krytykował już rozbiórki poprzedniej budowli, a gazeta Braunsberger Kreisblatt zachwycała się wielością nowoczesnych linii produkcyjnych młyna. Zwłaszcza że było czym: 4 żarna niemieckie, 8 amerykańskich, kilka następnych do mielenia jęczmienia, a do tego garbarnia i folusz. Całe jedno skrzydło młyna zostało przeznaczone wyłącznie do produkcji oleju, oprócz żaren zostało ono doposażone w prasy hydrauliczne i kocioł parowy do osuszania ziarna. Znajdowały się też urządzenia do oczyszczania produktów. Wszystkie te maszyny były napędzane energią tylko z dwóch kół młyńskich, które swoimi rozmiarami wzbudzały podziw zwiedzających. Całość cechowało doskonałe wykonanie w najdrobniejszych szczegółach.
Całe wyprodukowane zboże z pierwszego dnia działalności młyna w dniu 11 stycznia 1847 – 10 korców żyta – przeznaczył Ignatz Grunau dla ubogich mieszkańców Braniewa. Później również nie zapominał o najuboższych mieszkańcach, sprzedając im cały czas produkty po obniżonych cenach.
Tak potężny młyn, aby mógł wykorzystywać swoje moce, potrzebował odpowiednio dużego magazynu dla zboża w pobliżu. I tak już rok później, w 1848, nadarzyła się ku temu wyjątkowa okazja, gdyż na licytację został wystawiony znajdujący się przy braniewskim porcie potężny spichlerz Pod Złotym Lwem (Löwenspeicher), zbudowany w 1806 przez Johanna Oestreicha (1750–1833). Wkrótce, 19 lutego 1848, Ignatz Grunau stał się i jego właścicielem.
Po 1848 roku następuje zmierzch imperium Ignatza Grunaua. Wiosna Ludów wywraca dotychczasowe porządki, wojny prusko-duńskie i związanie z nimi blokady niemieckich portów przez Danię w latach 1848–1849 doprowadziły do bankructwa wielu przedsiębiorców. W 1850 bankrutuje również Ignatz Grunau, który zamknął zakłady i młyny w Elblągu i jedynie dzięki pomocy państwa zachował Wielki Młyn Miejski w Braniewie, który nadal funkcjonował i przynosił dochody. Grunau dalej inwestował w Braniewie – w 1857 za ok. 9 tys. talarów wybudował na 143 stopy długi i 23½ stopy szeroki jaz na Pasłęce (istniejący do dziś – na zdjęciu obok), ponadto zakupił jeszcze nowszą technologię do mielenia zboża w młynie.
Ignatz Grunau zmarł w 1868. Interesy po ojcu w Elblągu, a także młyn w Braniewie przejął jego najstarszy syn George Grunau[5]. Kolejnym właścicielem młyna został Ferdinand Schichau i odtąd należał on aż do końca II wojny światowej do założonej przez niego firmy Schichau-Werke[6]. Ostatnim dyrektorem młyna, w latach 1920–1945, był Alfred Goldberg[a]. W lutym 1945 działania wojenne dotarły do Braniewa. Podczas bombardowania miasta przez lotnictwo radzieckie w dniu 9 lutego Wielki Młyn Miejski został zniszczony. Prowadzone w latach 50. odgruzowywanie miasta dopełniło reszty – młyn został rozebrany[7][8]. Podobny los spotkał zresztą spichlerz Pod Złotym Lwem, za to zbudowany w 1857 jaz na Pasłęce służy do dziś elektrowni wodnej, pozostając jedyną pamiątką po wielkich inwestycjach przedsiębiorcy Grunaua.
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Alfred Goldberg urodził się 1 stycznia 1902 w Pieniężnie. W 1920 został dyrektorem Wielkiego Młyna Miejskiego w Braniewie. W 1927 ożenił się z Irmgard Poetsch (c. Andreasa, urzędnika pocztowego, zam. Magazistraße 4 w Braniewie). Mieli piątkę dzieci. Po wojnie Alfred Goldberg mieszkał m.in. w Hamburgu, aktywnie działał w Stowarzyszeniu Byłych Mieszkańców Braniewa (Kreisgemeinschaft Braunsberg), był członkiem zarządu. Zmarł 2 lipca 1984 roku. Pochowany został obok swojej żony na cmentarzu w Elmshorn w północnych Niemczech w kraju związkowym Szlezwik-Holsztyn (Stadt Braunsberg im Ermland: ein Familienbuch, von Walter Merten, 1976, s. 231, Braunsberg/Ostpreußen. Unsere Schulen, Heft 40, s. 81.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ „Stadt Braunsberg im Ermland: ein Familienbuch”, Walter Merten, 1976, s. 231
- ↑ Braunsberg im Wandel der Jahrhunderte. Festschrift zum 650jährigen Stadtjubiläum am 23. und 24. Juni 1934 von Franz Buchholz
- ↑ Rocznik Elbląski, tom XXVII, 2016 Wacław Kulczykowski W sprawie najstarszego młyna na Warmii
- ↑ Stanisław Achremczyk, Alojzy Szorc, Braniewo, Olsztyn 1995, s. 23
- ↑ Grunau, George (1820-1890) [online], Elbląska Biblioteka Cyfrowa [dostęp 2022-10-28] (pol.).
- ↑ F. Schichau Aktiengesellschaft
- ↑ Historia Braniewa - nieznane wydarzenia - IGNATZ GRUNAU (1795-1868) – WIELKI ELBLĄSKI PRZEDSIĘBIORCA Z BRANIEWA [online], www.historiabraniewa.hekko.pl [dostęp 2022-10-26].
- ↑ Stadt Braunsberg im Ermland: ein Familienbuch, von Walter Merten, 1976, s. 36.