Historia Bukowska

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Historia Bukowska – dzieje miejscowości Bukowsko, znajdującej się w powiecie sanockim w województwie podkarpackim.

Toponimia[edytuj | edytuj kod]

Nazwa wsi pochodzi od polskiej lub ukraińskiej nazwy buka. Najstarsze zapisane nazwy miejscowości Bukowsko to: Bucowsko, Bvkowsko (XV wiek), Bukosko (1785); w brzmieniu ukraińskim: Bukivs’ko (1851); w brzmieniu łemkowskim: Butiwsko, Bukowsko, Bukisko, w jęz. jidysz בוקאווסק Bikofsk. Na radzieckich mapach wojskowych z okresu II wojny światowej jako Буковско.

Przed rozbiorami[edytuj | edytuj kod]

Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w dokumencie Kazimierza Wielkiego z 1361 jako osada na prawie niemieckim[1]. Zarówno w 1361, jak i w 1468 wzmiankowane jako Bukowsko Inferius. Pierwszymi odnotowanymi sołtysami bukowskimi byli Johannes scultenus de Bukowsko, a następnie Janek scultelo w 1436. Od 1435 Piotr ze Zboisk, Petrus de Boyska, Petrus de Tyrawa, ożeniony z Małgorzatą, 1434-1465 chorąży sanocki, właściciel Zboisk, Wolicy, Bełchówki i Zahoczewia, dziedziczył też Bukowsko. Od 1477 wieś znalazła się w dobrach, które dzierżawili Jan Herburt z Felsztyna i Odnowa, następnie jego syn Piotr Herburt Felsztyński i potem wnuk Mikołaj Herburt Odnowski z Felsztyna, wojewoda sandomierski. W XV wieku wieś zamieszkiwała w większości ludność polska. W okresie reformacji, za czasów członka wspólnoty braci polskich Jakuba Siemieńskiego, Bukowsko było jednym ze znaczniejszych ośrodków reformacji w regionie. W 1624 nastąpił najazd Tatarów w 1624 roku, w wyniku którego spalono całą wieś z dworem i kościołem, a wielu mieszkańców zostało uprowadzonych w niewolę. Kościół odbudowano w 1710 staraniem właściciela wsi Józefa Ossolińskiego[2].

W XVIII i XIX wieku było niewielkim miasteczkiem (prawa miejskie uzyskało najprawdopodobniej przed 1748). Przed rokiem 1716 pomiędzy dolną a górną częścią wsi została lokowana osada targowa, która dała następnie początek osadzie małomiasteczkowej i miastu. W końcu XVIII wieku miejscowość liczyła niespełna 1500 mieszkańców, trudniących się głównie rolnictwem[1].

Kodeks Dyplomatyczny Małopolski z 1361 wspomina o kościele pw. św. Piotra, który miał kaplicę filialną w miejscowości Wolica, a od 1468 do 1748 należał do łacińskiej parafii w miejscowości Nowotaniec. W roku 1748[3] Bukowsko dzięki staraniom Ossolińskich uzyskało prawa miejskie oraz przywilej targowy.

Galicja[edytuj | edytuj kod]

Mapa Bukowska z roku 1906

Do 1772 roku miasteczko należało administracyjnie do ziemi sanockiej województwa ruskiego I Rzeczypospolitej. Po I rozbiorze Polski znalazło się w cyrkule leskim, a następnie w sanockim. Po reformie administracyjnej w 1864 Bukowsko było siedzibą powiatu sądowego w Galicji. W mieście działało 5 kancelarii adwokackich; poza sądem były tu urząd skarbowy, poczta i szkoła. W 1898 miasto Bukowsko liczyło 1006 mieszkańców (w tym wyznania mojżeszowego 715) i 110 domów, zaś Bukowsko-wieś – 1720 mieszkańców (w tym wyznania rzymskokatolickiego 1604 osoby) i 243 domy. W roku 1898 Gmina Bukowsko liczyła 25 642 osób oraz 3890 domów. W roku 1900 miasto Bukowsko liczyło 991 mieszkańców, natomiast Bukowsko wieś 1830 mieszkańców, na terenie Bukowska w roku tym zamieszkiwało 811 Żydów. Powierzchnia całkowita Bukowska wynosiła w tym czasie 1237 ha[4]. W 1905 Felicja Rotkiewicz posiadała we wsi obszar 86,5 ha[5]. Własność szlachecka (dwór pod nr 219 według numeracji obowiązującej przed rokiem 1946).

Steueramt in Bukowsko – pieczęć c.k. urzędu skarbowego w Bukowsku, 1852

W okresie I wojny światowej od 8 do 10 maja 1915 Bukowsko było miejscem działań wojennych. Rzeka Wisłok w górnym biegu na odcinku od Odrzechowej do Beska stanowiła linię oporu wojsk rosyjskich (m.in. kozaków dońskich) przed nacierającymi od zachodu pułkami austriackimi i niemieckimi. W nocy z 9 na 10 maja pułki bośniackie usiłowały kilkakrotnie sforsować Wisłok w Odrzechowej i Besku, w miejscu gdzie rzeka płynie głębokim jarem[6]. Cmentarz i pomnik upamiętniający ofiary wydarzeń z lat I wojny światowej znajduje się w Bukowsku.

II Rzeczpospolita[edytuj | edytuj kod]

W roku 1921 Bukowsko liczyło 409 budynków i 2473 mieszkańców, w tym 2302 Polaków, 44 Rusinów i 800 Żydów. W roku 1931 liczba budynków mieszkalnych wzrosła do 421, a mieszkańców do 2714 (Polaków). Bukowsko było w tym czasie siedzibą gminy zbiorowej. Znajdował się tutaj sąd grodzki z 3 sędziami, notariusz, posterunek policji, poczta, urząd skarbowy, apteka, drogeria i trzech lekarzy.

II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Palone przez UPA w marcu, kwietniu i listopadzie 1946 miasto Bukowsko, zdjęcie z 1946, Sanok
Wypalone budynki po napadzie UPA na miasto, zdjęcie z 1946

Wybuch II wojny światowej ujawnił skrywane dotąd konflikty narodowościowe, jakie istniały tu przed wybuchem wojny. 12 września 1939 po wycofaniu się z Bukowska oddziałów słowackich[7], koalicjantów III Rzeszy, ludność polska i żydowska stała się obiektem ataków ukraińskich nacjonalistów i popierającej ją ludności[8][9] W Bukowsku w czasie uroczystości po wkroczeniu Niemców nacjonaliści ukraińscy urządzili następnie okolicznościowe „przechrzczenie” Św. Jana Nepomucena na Iwana.”[10][11]. Dopiero wkroczenie do miasteczka jednostek Wehrmachtu położyło kres anarchii i pogromom. Kilka miesięcy później administrację w mieście objęli za przyzwoleniem Niemców nacjonaliści ukraińscy. Nowy wójt, Ukrainiec L. Mazur, okazał się aktywnym konfidentem gestapo, znienawidzonym przez Polaków. W okresie okupacji na ludność miejscową denuncjowali przede wszystkim nacjonaliści ukraińscy. 4 marca 1940 na skutek donosów Niemcy urządzili obławę, rewidując każde gospodarstwo i aresztując wielu uczestników konspiracji[12].

W 1942 ponad 700 żydowskich mieszkańców miasta zostało wywiezionych do obozu w Zasławiu lub zgładzonych w pobliskich lasach. W roku 1943 w Bukowsku mieszkało 2504 Polaków oraz 5 Ukraińców.

Łącznie w latach 1940–1944 w wyniku zbrodni nazistowskich, przy częstym udziale kolaborantów ukraińskich (donosy, aresztowania przez Ukraińską Policję Pomocniczą), zginęło 36 polskich mieszkańców Bukowska[13]. W okresie wojny mieścił się w Bukowsku sztab niemieckich wojsk okupacyjnych gen. Würtza. W tym też czasie Bukowsko przynależało do placówki nr IV w Nowotańcu, podległej Komendzie Obwodu AK w Sanoku. We wrześniu 1944 podczas operacji dukielsko-preszowskiej w miasteczku stacjonowała niemiecka 68. Dywizja Piechoty (z XXIV Korpusu Pancernego) oraz 96. Dywizja Piechoty pod dowództwem generała porucznika Richarda Wirtza, broniąca pozycji przed nacierającym od wschodu radzieckim 67 Korpusem piechoty oraz 167 i 129 Korpusem strzelców (107 Dywizji Piechoty). Wojska radzieckie zajęły Bukowsko 16 września 1944.

Okres działalności UPA[edytuj | edytuj kod]

Latem 1944 po pierwszych informacjach o akcjach UPA wymierzonych przeciwko ludności polskiej, wójt Mazur został wyrokiem sądu AK zastrzelony. Pierwszy napad UPA na Bukowsko miał miejsce 22 marca 1945, kiedy zlikwidowano posterunek MO. 4/5 kwietnia 1945 roku w kolejnym napadzie spalono większość zabudowań[14]; zabito wówczas 3 osoby oraz zarekwirowano konie, krowy, żywność oraz ubrania i obuwie[13]. Bukowsko było następnie palone przez oddziały UPA trzy razy w marcu, kwietniu i listopadzie 1946 roku[15][16]. Podczas napadu w nocy z 4 na 5 kwietnia 1946 spalono większość budynków i zabito według różnych źródeł 6[17] lub 9[13] Polaków. Po spaleniu wsi jej mieszkańcy zostali w części wysiedleni do północno-zachodnich województw Polski m.in. Namyślina[18]. Miejscowość utraciła prawa miejskie w listopadzie 1946.

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Za Herburtów do roku 1577 były tu dwie karczmy z browarami oraz dwa młyny. W roku 1773 rynek miejski w Bukowsku nie był jeszcze do końca zabudowany. Obok domu Lithmana Moszkowica stał dom Wawrzyńca Królickiego, który znajdował się naprzeciwko domu Tobiasza Aronowicza. W środku rynku znajdował się drewniany ratusz. Przy ratuszu czynny był browar oraz słodownia. W roku 1820 ogółem w miasteczku było 49 domów mieszkalnych. Bukowsko według pomiarów sporządzonych w roku 1786 podzielone był na trzy niwy. Niwa pierwsza obejmowała place miejscowe i domowe ogrody. Niwa druga nosiła nazwę Dział i obejmowała grunty do granicy z Nowotańcem na zachodzie na styku z Tokarnią i Wola Piotrową oraz Karlikowem. W niwie drugiej pola orne nazwane były Sanoczkiem. Niwa trzecia o nazwie Łaźniakowa Góra sięgała granicy z Wolicą, Kamiennem, do Bełchówki, dzieliła się na grunty zwane Podwapienne oraz Pasieki podzielone na trzy części każda. W roku 1942 większość, w tym głównie żydowskie domy wokół rynku zostały rozebrane.

Żydzi[edytuj | edytuj kod]

W roku 1921 w Bukowsku mieszkało 650 Żydów, którzy posiadali dwie synagogi w górnej części rynku na tzw. Targowisku, miasto było siedzibą kahału, zdecydowaną przewagę posiadali chasydzi. Kahał bukowski liczył wtedy ok. 1500 wiernych. Do II wojny światowej kolejnymi cadykami z dynastii dynowskiej byli:

  • Szlomo Lejb,
  • Elizer Weisblum, zwany również jako Elizar Rzeszowski, wcześniej cadyk w Nowym Sączu, następnie przewodniczący sądu rabinackiego w Bukowsku, prawnuk Elimelecha z Leżajska, z uwagi na panujące w mieście animozje między Żydami, będącymi pod wpływem cadyków sadogórskich i sądeckich radykałów, Elizaer przewodniczył gminie tylko 2 lata,
  • Meir Jehuda Szapiro, do roku 1908,
  • Dawid Szapiro, syn Jehudy, był rabinem w Bukowsku,
  • Hersz Lamer Szapiro, syn Dawida, ostatni rabin bukowski, do roku 1942.
Cmentarz żydowski w Bukowsku

Na terenie miejscowości znajduje się Cmentarz żydowski w Bukowsku

Synagogi[edytuj | edytuj kod]

Pogrom[edytuj | edytuj kod]

13 września 1939 Ukraińcy z Woli Sękowej oraz okolicznych wsi dokonali pogromu na żydowskich mieszkańcach miasta, niszczyli ich mieszkania oraz ograbili sklepy żydowskie. Następnie, wiosną 1942 w Bukowsku utworzone zostało getto, w którym znaleźli się Żydzi z Bukowska, Komańczy, Niebieszczan, Nowotańca, Markowiec, Pielni i Tokarni. Getto otoczone było drutem kolczastym. Likwidacja getta nastąpiła 15 października 1942 roku – część Żydów Niemcy stracili na miejscu, a pozostałych ludzi wywieziono do obozu koncentracyjnego w Zasławiu tzw. Zwangsarbeitslager Zaslaw. Łącznie eksterminacji poddano 1500 żydowskich mieszkańców.

Wyznawcy obrządku greckokatolickiego[edytuj | edytuj kod]

Apostolska Administracja Łemkowszczyzny, dekanat bukowski obejmował: Karlików, Przybyszów, Wola Piotrowa, Morochów, Zawadka Morochowska, Nowosielce, Pielnia, Dudyńce, Płonna, Kamienne, Wysoczany, Puławy, Tokarnia, Wisłok Dolny, Wisłok Górny, Wola Sękowa, Nagórzany, Wolica, Bełchówka, Ratnawica.

Właściciele Bukowska[edytuj | edytuj kod]

Emigracja[edytuj | edytuj kod]

Po roku 1848 nasiliły się procesy migracyjne ludności:

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Stanisław Kłos: Bieszczady, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1986, ISBN 83-217-2922-3.
  2. ↑ Zarys dziejów Bukowska
  3. ↑ Refnovae fundationionis Bukowsko, 1748 AGZ t. XXIII. str., 273.
  4. ↑ Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder. Tom XII. Galizien. 10 grudnia 1900. Wien 1907.
  5. ↑ Alojzy Zielecki, Życie gospodarcze, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995. s. 405.
  6. ↑ [w:] Józef Stachowicz. Miniony czas. s. 36.
  7. ↑ „3 Dywizja Piechoty (Razus) 10 września 1939 przekroczyła granicę i maszerowała jedną kolumną na Bukowsko, a drugą na Baligród. Do 11 września osiągnęła rejon Bukowsko, Sanok, Lesko. [w:] Przegląd Historyczno-Wojskowy Nr 3. 2004. s. 130. op. cit. W. Steblik. O koncentracji niemieckiej na Słowacji w 1939 roku. WPH 1961. s. 301.; „oddziały 3 Dywizji Piechoty obsadziły Dubne-Tylicz i Łupków, a do 11 września 1939 osiągnęły rubież Cisna, Jabłonki, Baligród...”, [w:] Przegląd Historyczno-Wojskowy Nr 3, 2004. op. cit. P. Simunic. Slovenska armada s. 25.; „Po tym terminie zastąpiły ją pododdziały Grupy Szybkiej Kalinciak, które ostatnich polskich jeńców wzięły 19 września 1939 w rejonie Bukowsko, Wysoczany.”, [w:] Przegląd Historyczno-Wojskowy. Nr 3. 2004. s. 131.
  8. ↑ „Kiedy 12 września 1939 współdziałające z Niemcami oddziały słowackie opuściły miasto, ludność polska stała się obiektem grabieży i rozbojów inicjowanych przez ukraińskich nacjonalistów. Dopiero wkroczenie do Bukowska jednostek Wehrmachtu położyło kres anarchii.”, [w:] Jerzy Zuba, „W Gminie Bukowsko”, s. 19, Roksana, 2004, ISBN 83-7343-150-0.
  9. ↑ „Ukraińcy sabotowali poczynania obronne ludności polskiej, np. w Bukowsku, gdzie Polacy przygotowali rowy, okopy i zasieki, Rusini po kryjomu je niszczyli. W rozprężeniu spowodowanym brakiem polskich władz miały miejsce napady rabunkowe ludności ruskiej na Polaków i Żydów. 13 września Ukraińcy z pobliskich wsi dokonali napadu na Żydów w Bukowsku. „Polaków wtedy nie rabowali, bo ujął się za nimi ówczesny rejent Leon Jaworski, który cieszył się wielkim mirem wśród Ukraińców. W napadzie tym brały udział nawet dzieci. [w:] Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej. S. Kopeć. „Bukowsko w II wojnie”. s. 15, Sanok-Zagórz-Lesko 1939–1944, ISSN 1731-870X.
  10. ↑ Tamże.
  11. ↑ „Ostatnim rabinem bukowskiej gminy wyznaniowej był Hersz Lamer Szapiro, człowiek o bardzo dużym autorytecie wśród Żydów w tej części Podkarpacia. Po zajęciu miasta przez Niemców 13 września 1939 Ukraińcy z okolicznych wsi dokonali rabunku sklepów żydowskich, a także częściowo ich mieszkań. [w:] Andrzej Potocki: „Żydzi w Podkarpackim”, s. 36, Libra, 2004, ISBN 83-89183-05-6”.
  12. ↑ „Dzień wcześniej w godzinach wieczornych znaczna grupa uchodźców wyszła w kierunku granicy, po drodze jednak natknęła się na uzbrojonych Ukraińców, z którymi doszło do formalnej bitwy. W rewanżu Ukraińcy spowodowali nagonkę na miasto, w wyniku której nastąpiły aresztowania mieszkańców Bukowska. Ludność ukraińska zamieszkująca w strefie przygranicznej często z własnej inicjatywy wyłapywała przechodzących za granicę dokonując rabunku lub też zatrzymując uchodźców i dostarczając Niemcom, za co „etatowi łowcy” otrzymywali wynagrodzenie. Wiosną 1940 po ustąpieniu śniegów w okolicach wsi ukraińskich widywano na polach okaleczone i zrabowane z ubioru zwłoki wielu ludzi, którzy na własną rękę podążali za granicę”. [w:] Andrzej Brygidyn. Kryptonim „San”. s. 48–49, Relacje Jan Radożycki. SKW 1992.
  13. ↑ a b c Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 938–940, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
  14. ↑ Stanisław Kłos Bieszczady, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1986, ISBN 83-217-2922-3.
  15. ↑ 3,000 in rebel band terrorized Galicia, Ukrainian Nationalists, German deserters led by SS colonel burn 3 villages in a night (by wireless to The New York Times) Sanok, Poland, April 17, 1946 – a strong, well-organized and elusive band of Ukrainian nationalists and German deserters, estimated at more than 3,000 under the leadership of a German colonel, in a fortnight have succeeded in transformating this sector of the Carpathian foothills of old Galicia into a virtual partisan stronghold. With the burning of three large villages on a single night twoo weeks ago, they now have made 10,000 of thise area’s total pre war population of 135,000 homeless and are resisting with complete success all efforts to quell what is tantamount to open insurrection. By burning an avarange of two bridges a day for the last three months, they have completely disrupted communications in this thckly populated but primitive backwoods country and have made it virtually impossible for security police and two Polish divisions to rout them out. By stealing cattle and demanding tributes of a million zlotys (about $10,000) they appear capable of holding out indefinitely in their wooded hide-outs. Gradually the small bands joined forces with a leader said by Polish offcials to be a German SS [Elite Guard] colonel, which is plausible, since the Ukrainian SS was organized by the renegade General Pethuse, whom the Germans reportedly liquidated in 1943 afrer he had served his purpose as the rallying point for the traditionally anti-Communist Ukrainians. The present insurrectionist leader is know by all-by peasent and officials alike – as „The Colonel”. The band itself is known as the Banderowce. after one Colonel Banderowce. a Ukrainian who apparently became a legend in this part of the world for his fight with the Ukrainians against the Communists after the last war. The writer of thise dispatch lat week went to the heart of the bandit country, to the village of Bukowsko, where on the night of April 4 the bandits burned down all but eleven of the 400 houses and made more than 3,000 persons homeless. Our escort consisted of therefugee Mayor, now in Sanok and two squads of well-armed Security Police under the command of a nervous 20-year-old second lieutenent. Before burning the village the bandits who were well armed with German and Russian automatics and machine guns, had demanded 1,000,000 zlotys tribute, and the village had raised 300,000. On the night of the fire the villagers received scant warning a few hours before from a peasent that the bandits were coming, but hat not had time to remove their cattle.
  16. ↑ „W meldunku operacyjnym 26 OT Łemko za kwiecień 1946 znajduje się wzmianka o tym że 4 kwietnia 1946 oddz. U-1 przeprowadził akcję palenia polskich wsi Nowotaniec i Nadolany. Był to odwet za spalenie wsi ukraińskich przez żołnierzy WP. Tego samego dnia oddz. U-5 spalił Bukowsko.”, [w:] Eugeniusz Misiło. Repatriacja czy deportacja: przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944–1946. Archiwum Ukraińskie, 1996. ISBN 83-86112-14-X, s. 102, 116. op. cit. Dok. 51.
  17. ↑ Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich na ludności cywilnej w południowo-wschodniej Polsce (1942–1947), Zdzisław Konieczny (red.), Maciej Dalecki, Przemyśl: „San Set”, 2001, s. 195, ISBN 83-88417-19-3, OCLC 830263344.
  18. ↑ Po wysiedleniu Niemców w roku 1945, wieś ponownie została zagospodarowana w maju 1946; „Cywilni osadnicy zaczęli przybywać do wioski (Namyślin) w maju 1946 roku. Byli to w większości przesiedleńcy z Bukowska koło Sanoka, wsi spalonej przez UPA w kwietniu tego roku. Osadnicy z sanockiego przybyli w trzech falach: w maju i grudniu 1946 oraz w połowie 1947 roku. Ze wspomnień najstarszych mieszkańców wynika, że z Bukowska przybyło około 30 rodzin.” Historia Namyślina.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Bukowska&oldid=71074866”