Tylicz

Tylicz
	wieś
	; Widok na Tylicz z południowych stoków Szwarcowej
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	nowosądecki
Gmina	Krynica-Zdrój
Liczba ludności (2011)	1898
Strefa numeracyjna	18
Kod pocztowy	33-383
Tablice rejestracyjne	KNS
SIMC	0437300
	Położenie na mapie gminy Krynica-Zdrój Tylicz
	Położenie na mapie Polski Tylicz
	Położenie na mapie województwa małopolskiego Tylicz
	Położenie na mapie powiatu nowosądeckiego Tylicz
	49°23′45″N 21°01′34″E/49,395833 21,026111
	Multimedia w Wikimedia Commons

Tylicz – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim, w gminie Krynica-Zdrój.

Tylicz (Miastko) uzyskał lokację miejską przed 1325 rokiem, zdegradowany przed 1400 rokiem, ponowne nadanie praw miejskich w 1612 roku, degradacja przed 1934 rokiem^[4]. Wieś biskupstwa krakowskiego w powiecie sądeckim w województwie krakowskim w końcu XVI wieku^[5]. W latach 1973–1976 istniała gmina Tylicz. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Tylicz położony jest 6 km na wschód od Krynicy, u zbiegu rzeki Muszynka (Tyliczanka) i uchodzącego do niej potoku Mochnaczka. Znajduje się na granicy dwóch mezoregionów: Beskidu Sądeckiego i Beskidu Niskiego. Wieś leży przy drodze krajowej 75. W pobliżu znajduje się nieistniejące już przejście graniczne Muszynka-Kurov ze Słowacją na Przełęczy Tylickiej (683 m n.p.m.).

Części wsi[edytuj | edytuj kod]

Integralne części wsi Tylicz^[6]^[7]^[8]
SIMC	Nazwa	Rodzaj
1051175	Bradów	część wsi
1051212	Golice	część wsi
1051235	Konfederatka	część wsi
1051258	Mrokowce	część wsi
1051264	Osada	część wsi
1051270	Piszczelanka	część wsi

Geologia[edytuj | edytuj kod]

W miejscowości znajdują się źródła i odwierty wód mineralnych typu szczawa oraz rozlewnia wód mineralnych. Ponadto w miejscowości występują ekshalacje dwutlenku węgla Mofeta Tylicz^[9]^[10].

Dwa źródła zabudowane są stylowymi pijalniami: Źródło Bradowiec oraz Zdrój Główny w Parku Zdrojowym. Na południe od Tylicza malowniczy przełom Muszynki, znajduje się tam początek ścieżki edukacyjno-przyrodniczej „Na Rakowsku”.

Historia[edytuj | edytuj kod]

W XI–XIII wieku istnieje osada pod nazwą Ornawa na szlaku między Polską a Węgrami.
W 1336 – wieś królewska.
10 września 1363 nadanie praw miejskich przez króla Kazimierza Wielkiego.
30 lipca 1391 – przekazanie przez króla Władysława Jagiełłę prawa własności biskupom krakowskim, włączenie do Kresu Muszyńskiego (Miastko alias Novum Oppidum).
Październik 1410 – spalenie i zniszczenie Miastka przez wojska węgierskie pod dowództwem Ścibora ze Ściborzyc - wojewody siedmiogrodzkiego.
XVI w. – upadek miasta.
26 czerwca 1612 – biskup krakowski Piotr Tylicki ponownie nadaje prawa miejskie, od tej pory miejscowość nazywa się Tylicz. Dokument lokacyjny został wystawiony w Bodzentynie koło Kielc 26 lipca 1612 r. Biskup określił prawa i obowiązki mieszczan tylickich „na wzór miasta Muszyny”. Miasto otrzymuje prawo do cotygodniowego targu, czterech jarmarków rocznie oraz nowy herb.
1627 rok – biskup krakowski Marcin Szyszkowski wydaje przywilej dla Cechu Rzemiosła Wszelakiego w mieście Tyliczu.
1637 rok – parafia w Tyliczu zakłada w mieście szpital dla ubogich.
1662 rok – Tylicz liczy 352 mieszkańców. Większymi miastami w tym czasie były: Nowy Sącz – 1325 mieszkańców, Stary Sącz – 945 mieszkańców, Muszyna – 541 mieszkańców, Nowy Targ – 448 mieszkańców.
1769–1770 – miejsce stacjonowania konfederatów barskich.
12 kwietnia 1763 – Sąd Kryminalny Kresu Muszyńskiego wydał wyrok śmierci za czarowstwo i bałwochwalstwo na Orynie Pawliszance przez spalenie na stosie, na podstawie art. 63. Prawa Chełmińskiego. Wyrok wykonano na wzgórzu Szubienica.
1781 – włączenie do dóbr kameralnych (K.k. Muszyner Cameral Verwaltung). Napływ Żydów.
1900 – powstała Ochotnicza Straż Pożarna
1935 – utrata praw miejskich (według innych danych w 1914 lub 1930). Siedziba władz gminy zbiorowej.

W okresie międzywojennym w miejscowości stacjonowała placówka Straży Granicznej I linii „Tylicz”^[11].

1939 – oddziały Wojska Polskiego po 2 września 1939 r. stawiły silny opór grupie wozów pancernych armii słowackiej działających na rzecz armii niemieckiej. Słowacy zostali zmuszeni do wycofania się.
1955 – siedziba Gromadzkiej Rady Narodowej (dla gromad: Tylicz, Mochnaczka Niżna, Muszynka).
1966 – uroczyste obchody 600-lecia Tylicza.
1973 – reaktywowanie gminy Tylicz.
1975 – włączenie do Gminy Uzdrowiskowej Krynica.
1992 – budowa rozlewni wód mineralnych Multi Vita
2004–2005 – założenie Parku Zdrojowego, budowa gimnazjum
27 marca 2007 – uroczyste nadanie imienia Jana Pawła II Gimnazjum w Tyliczu
30.03.2010 – powstanie Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Tylicza

W miejscowości działało państwowe gospodarstwo rolne – Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej Tylicz^[12].

Herby Tylicza[edytuj | edytuj kod]

W 1612 r. biskup Tylicki nadał miejscowości razem z prawami miejskimi herb. Przedstawiał on dwie głowy patronów miasta św. Piotra i św. Pawła.
Obecnie Tylicz używa herbu (w różnych wersjach) przedstawiającego insygnia biskupie z Ewangelią. Podobny jest do herbu Muszyny.

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Ludność według spisów powszechnych, w 2009 roku według PESEL^[13]^[14]^[15]^[16]^[17].

Budynki mieszkalne
Rok	1900	1921	1931	2002
Liczba	256	264	302	390

Zwierzęta hodowlane w 1900 roku^[13]
Zwierzęta	Konie	Bydło	Owce	Świnie
Liczba	150	821	306	229

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[18].

Kościół parafialny pw. św. Piotra i św. Pawła;
cerkiew pw. św. Kosmy i św. Damiana, obecnie kościół pomocniczy, otoczenie, drzewostan.

Inne zabytki[edytuj | edytuj kod]

Pomnik Kazimierza Pułaskiego, upamiętniający również 650-lecie Tylicza.

Ochotnicza straż pożarna[edytuj | edytuj kod]

Od 1900 roku w Tyliczu działa Ochotnicza straż pożarna, włączona 30 listopada 2001 do Krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego. Jednostka posiada trzy samochody pożarnicze MAN TGM 13.290 GBARt 3,5/25, Fiat Ducato oraz Mitsubishi L200 SLRr^[19].

Infrastruktura sportowo-rekreacyjna[edytuj | edytuj kod]

Ośrodki narciarskie[edytuj | edytuj kod]

Centrum Narciarskie Master-Ski w Tyliczu
Stacja Narciarska Tylicz
Góra Szwarcowa z 3 wyciągami orczykowymi
wyciąg talerzykowy Eljar.

Szlaki turystyczne[edytuj | edytuj kod]

Kopiec Pułaskiego (Krynica-Zdrój) – Huzary (864 m n.p.m.) – Tylicz

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 142052
↑ Wieś Tylicz w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2018-03-15] , liczba ludności w oparciu o dane GUS.
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1311 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 78-79.
↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 100
↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ GUS. Rejestr TERYT
↑ KSNG: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2018-01-06]. (pol.).
↑ Jacek Rajchel, Lucyna Rajchel, Janusz Cisek, 2013: Mofeta z Tylicza w płaszczowinie magurskiej Karpat zewnętrznych. Przegląd Geologiczny, nr 9
↑ Łukasz Zalesiński "Tylicz i jego mofeta – bulgot kosmicznej wody" [dostęp 03.12.2013]
↑ Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. T. II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.
↑ Internetowy System Aktów Prawnych.
↑ ^a ^b Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder. Bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, tom XII, „Galizien”, Wien 1907.
↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XII – Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1925.
↑ Statystyka Polski, t. XXVI, Warszawa 1926, Główny Urząd Statystyczny.
↑ Statystyka Polski seria C, z. 88 Warszawa 1938 Główny Urząd Statystyczny.
↑ Urząd Statystyczny w Nowym Sączu, Rocznik statystyczny Ziemi Sądeckiej 1966, Nowy Sącz 1998 (przedruk), str.31
↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-12] .
↑ OSP Tylicz na portalu Nowy Sącz 112 – Ratownictwo Ziemi Sądeckiej

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

H. Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII w., Warszawa 2002.
B. Mościcki, Okolice Krynicy, Pruszków 1999.
J.Cisek, 650 Lat Tylicza dawnego Miastka, Tylicz 2012.
J.Cisek, Dzieje Miastka, obecnego Tylicza w: Zapiski Kazimierzowskie Nr 8/2012

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Historia Tylicza [online], tylicz.info.pl [zarchiwizowane z adresu 2013-03-27] .
Historia Tylicza na stronie parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła [online], parafiatylicz.pl [zarchiwizowane z adresu 2012-10-05] .
Tylicz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 700 .

[prng-1] Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 142052

[Pwl-2] Wieś Tylicz w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2018-03-15] , liczba ludności w oparciu o dane GUS.

[poczta-3] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1311 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[4] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 78-79.

[5] Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 100

[R2013-6] Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)

[teryt-7] GUS. Rejestr TERYT

[KSNG-8] KSNG: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2018-01-06]. (pol.).

[9] Jacek Rajchel, Lucyna Rajchel, Janusz Cisek, 2013: Mofeta z Tylicza w płaszczowinie magurskiej Karpat zewnętrznych. Przegląd Geologiczny, nr 9

[10] Łukasz Zalesiński "Tylicz i jego mofeta – bulgot kosmicznej wody" [dostęp 03.12.2013]

[11] Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. T. II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.

[12] Internetowy System Aktów Prawnych.

[spis1900-13] Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder. Bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, tom XII, „Galizien”, Wien 1907.

[14] Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XII – Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1925.

[15] Statystyka Polski, t. XXVI, Warszawa 1926, Główny Urząd Statystyczny.

[16] Statystyka Polski seria C, z. 88 Warszawa 1938 Główny Urząd Statystyczny.

[s31-17] Urząd Statystyczny w Nowym Sączu, Rocznik statystyczny Ziemi Sądeckiej 1966, Nowy Sącz 1998 (przedruk), str.31

[:rejestr-18] Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-12] .

[19] OSP Tylicz na portalu Nowy Sącz 112 – Ratownictwo Ziemi Sądeckiej

[a-20] ursywą opisano gminy utworzone przez władze hitlerowskie

[2]

[3]

[1]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[A]

Miasto	Krynica-Zdrój
Części miasta	Cichy Kącik Czarny Most Jaworzyna Kopciowa Krynica-Wieś Niżny Koniec Nowa Droga Słotwiny Stara Droga Wyżny Koniec Zawodzie
Wsie	Berest Czyrna Mochnaczka Niżna Mochnaczka Wyżna Muszynka Piorunka Polany Tylicz
Części wsi	Bradów Czyrna Niżna Dół Glinnik Golice Góra Konfederatka Mrokowce Osada Piszczelanka Przybudowa Równie Sołtystwo
Przysiółki wsi	Buczniki Huta Jakubik Kopciowa Pod Hutą Pod Kamienną Żebraczka

Gminy miejskie	Bnin (1395–1934) Boćki (1509–1934) Brzostek (1367–1934, od 2009) Budzyń (1458–1934, od 2021) Ciężkowice (1348–1934, od 2000) Czarny Dunajec (1879–1896, 1925–1934, od 2023) Dobrzyca (1440–1934, od 2014) Gąsawa (1388–1934, od 2024) Gębice (1425–1934) Jagielnica (1518–1934) Jaraczewo (1519–1934, od 2016) Jazłowiec (1519–1934) Kopanica (1450–1934) Lanckorona (1366–1934) Łohiszyn (1570–1934, od 1959^OTP) Mielnik (1440–1934) Mieścisko (1474–1934, od 2024) Narew (1529–1934) Niżankowice (1431–1934, od 1940^OTP) Nowe Miasto nad Wartą (1283–1934) Nowy Dwór (1578–1934) Nowy Wiśnicz (1616–1934, od 1994) Obrzycko (1458–1934, od 1990) Odelsk (1546–1934) Piaski (1775–1934) Powidz (1243–1934) Rogowo (1380–1580, 1672–1934) Rostarzewo (1752–1934) Rychtal (1294–1934, od 2024) Ryczywół (1426–1934) Rynarzewo (1299–1934) Stara Sól (1557–1934, od 1940^OTP) Szereszów (1569–1934, od 1940^OTP) Święciechowa (1277–1934) Ulanów (1616–1934, 1941–1945, od 1958) Uście Solne (1616–1934) Władysławów (1727–1870, 1919–1934) Wojnicz (1369–1934, od 2007) Zaniemyśl (1742–1934, 1940–1948)
Gminy wiejskie z prawami miejskimi	Bircza (1464–1934, od 2024) Bukowsko (1720–1934) Dubiecko (1407–1934, od 2021) Dynów (1436–1934, od 1946) Jaćmierz (1437–1934) Jaśliska (1407–1934) Jezierzany (?–1934) Mrzygłód (1431–1934) Nowe Miasto Przemyskie (1463–1934) Nowotaniec (1444–1934) Osiek Jasielski (1363–1934) Rybotycze (1600–1934) Sołotwina (?–1934, od 1940^OTP) Zarszyn (1395–1934)
Gminy wiejskie z prawami miasteczka	Alwernia (1778–1934, od 1993) Babice nad Sanem (1484–1934) Baligród (1634–1934) Białobożnica (1910–1934) Biały Kamień (1493–1934) Bilcze Złote (1896–1934) Bobowa (1399–1934, od 2009) Brzozdowce (1526–1934) Bukaczowce (1489–1934, od 1940^OTP) Chocimierz (1444–1934) Chołojów (1650–1934) Czchów (1355–1934, od 2000) Czernelica (1575–1934, od 1940^OTP) Czudec (1427–1934) Dębowiec (1349–1934) Dobrotwór (1472–1934, od 1959^OTP) Dunajów (1424–1934) Dźwinogród (1784–1934) Felsztyn (1380–1934) Firlejów (1570–1934) Fredropol (1720–1934) Frysztak (1366–1934) Gołogóry (1469–1934) Gródek (1453–1934) Gwoździec (1540–1934, od 1940^OTP) Hussaków (1525–1934) Jabłonów (1602–1934, od 1940^OTP) Janów (1590–1934) Jasienica Rosielna (1727, 1857–1934) Jawornik Polski (1472–1934, od 2024) Jedlicze (1768–1934, 1959–1966^OTP, od 1967) Jezierna (1542–1934) Jezupol (1591–1934, od 1940^OTP) Jodłowa (1765–1934) Kamionka Wielka (1784–1934) Knihynicze (1563–1934) Kołaczyce (1358–1934, od 2010) Konkolniki (1880–1934) Korczyna (1516–1934) Kozłów (1577–1934, od 1961^OTP) Krasiczyn (1620–1934) Krościenko (1348–1934, 1973–1982) Krukienice (1490–1934) Krystynopol (1695–1934, od 1951) Krzywcza (1398–1934) Krzywcze Górne (?–1934) Kudryńce (1518–1934) Kukizów (1538–1934) Kułaczkowce (?–1934) Laszki Murowane (1560–1934) Leszniów (1471–1934) Lipnica Murowana (1326–1934) Lipsko (1620–1934) Lubycza Królewska (1764–1934, od 2016) Lutowiska (1742–1934) Łysiec (1652–1934, od 1940^OTP) Magierów (1595–1934, od 1940^OTP) Majdan Królewski (1763–1934) Marjampol (1670–1934) Markopol (1628–1934) Milówka (1818–1934) Narajów (1592–1934) Narol (1672–1934, od 1996) Nawaria (1578–1934) Niebylec (1581–1934) Niżniów (1508–1934) Obertyn (?–1934) Oleszyce (1578–1934, od 1989) Pistyń (1756–1934) Płazów (1614–1934) Podgrodzie (?–1934) Podkamień Cetnerowski (1441–1934, od 1940^OTP) Podkamień Jabłonowski (1515–1934) Potok Złoty (1601–1934, od 1984^OTP) Potylicz (1498–1934) Probużna (1785–1934) Pruchnik (1436–1934, od 2011) Przecław (1419–1934, od 2010) Radomyśl nad Sanem (1556–1934) Ryglice (1760, 1843–1934, od 2001) Rzochów (1386–1934) Sokołów (1879–1934) Sokołówka (1685–1934) Stanisławczyk (1626–1934) Stojanów (1547–1934) Stratyn (1671–1934) Strusów (1434–1934) Strzeliska Nowe (1513–1934) Szczucin (1745–1934, od 2009) Szczurowice (1648–1934) Świrz (1427–1934) Tarnoruda (1578–1934) Tartaków (1685–1934) Toporów (1450–1934) Touste (1720–1934) Tylicz (1363–1934) Tymbark (1353–1934) Tyrawa Wołoska (1707–1934) Ułaszkowce (1701–1934) Uście Biskupie (1498–1934) Uście Ruskie (1739–1934) Uście Zielone (1548–1934) Uścieczko (1661–1934) Waręż (1538–1934) Wielkie Oczy (1671–1934) Wielopole Skrzyńskie (1328–1934) Witków Nowy (?–1934) Wojniłów (1552–1934, od 1960^OTP) Zakliczyn (1557–1934, od 2006) Zarudzie (1784–1934) Zbyszyce (1784–1934) Żmigród Nowy (1373–1934) Żołynia (1740–1934)