Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Typ budynku |
pałac |
| Styl architektoniczny | |
| Architekt | |
| Inwestor |
Izabela Lubomirska |
| Pierwszy właściciel |
Henryk Lubomirski |
| Obecny właściciel |
Muzeum Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku |
Położenie na mapie Przeworska  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu przeworskiego  | |
 50°03′37,462″N 22°29′10,237″E/50,060406 22,486177
| |
Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku – kompleks budynków (w tym pałac, oranżeria i inne) w Przeworsku. Kompleks znajduje się na terenie parku w stylu angielskim. Zespół był wznoszony przez rodzinę Lubomirskich. Pałac wpisany został do Kanonu Krajoznawczego Polski[1].
Historia[edytuj | edytuj kod]
W 1621 roku Przeworsk stał się prywatnym miastem rodu Lubomirskich. Powodem tej zmiany było małżeństwo Zofii Ostrogskiej z Sebastianem Stanisławem Lubomirskim, który piastował wówczas urząd wojewody krakowskiego i ruskiego. Jego śmierć zapieczętowała przypisanie miasta jednemu z jego synów – Jerzemu Sebastianowi Lubomirskiemu.
Budowę pałacu rodu Lubomirskich w Przeworsku zawdzięcza się księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, pani na Łańcucie. Ze względu na bliskie położenie Łańcuta, dobra przeworskie były wymarzonym miejscem na rezydencję ulubionego wychowanka księżnej marszałkowej – Henryka Lubomirskiego.
Budynek obecnego pałacu z inicjatywy ks. Henryka Lubomirskiego powstał na miejscu istniejącego tu późnorenesansowego dworu obronnego, nadając mu kształt niewielkiego pałacyku o cechach angielskiego klasycyzmu. Prace budowlane przy pałacu początkowo prowadził, nadworny architekt księżnej Izabeli Lubomirskiej Jan Griesmayer, a dokończył Piotr Aigner oraz sztukator Fryderyk Bauman, który projektował dekoracje wnętrz. Pałac, którego budowę zakończono ok. 1807 r., w połowie XIX w. został rozbudowany według projektów Feliksa Księżarskiego i zyskał obecny kształt architektoniczny. W 1829 roku sławny polski generał Józef Bem opracował i zainstalował w pałacu Lubomirskich w Przeworsku nowy system ogrzewania[2].
Do 1939 roku w pałacu Lubomirskich w Przeworsku znajdowało się wiele prawdziwych i drogocennych dzieł sztuki, które po wybuchu II wojny światowej zostały zagarnięte przez Niemców (19 wyjątkowo cennych obrazów). Rosjanie zaś dokończyli kradzieży pałacu z pozostałych wartościowych rzeczy, w tym m.in. kolekcję numizmatyczną liczącą ponad 5 tysięcy pozycji. Podstawę przeworskich zbiorów stanowiła galeria obrazów, kolekcja rzeźb, zbrojownia oraz archiwum rodowe. Ponadto zgromadzono tam liczne pamiątki historyczne, bogaty zbiór mebli i cenne brązy. W l. 1869–1870 znaczna część muzealiów przeworskich (m.in. galeria obrazów i zbrojownia) została przeniesiona do Muzeum Lubomirskich we Lwowie, które było połączone z Zakładem Narodowym im. Ossolińskich. Stało się tak z inicjatywy ks. Henryka Lubomirskiego – kuratora Ossolineum[3]. Okazała biblioteka, która przyniosła chlubę pałacowi, dziś wzbogaca księgozbiór Ossolineum we Wrocławiu. W 1948 na mocy aktu wydanego przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, ponad 300 najbardziej interesujących eksponatów przejął wcześniej utworzony Państwowy Ośrodek Muzealny w Łańcucie.
Przez kilka dziesięcioleci po zakończeniu II wojny światowej pałac i pozostałe budowle zespołu pełniły różnorodne funkcje jako siedziby urzędów i instytucji publicznych oraz jako mieszkania dla repatriantów. W początku lat 70. XX wieku przeprowadzono kapitalny remont pałacu przeznaczając go na cele muzealne. W roku 1974 utworzono wielodziałowe muzeum państwowe pod nazwą Muzeum – Pałac Lubomirskich.
Założenie[edytuj | edytuj kod]
Na terenie 12-hektarowego parku znajdują się: pałac, 2 oficyny dworskie, oranżeria, dom ogrodnika, kordegarda, brama główna, dom koniuszego, stajnie cugowe i powozownia.
Park został założony na wzór parków angielskich równocześnie z budową pałacu. Przypuszczano, że teren ten był już wcześniej zadrzewiony i stanowił otoczenia byłego zamku, o czym świadczy liczny, wiekowy drzewostan. Położony jest w północno-zachodniej części miasta, nad rzeką Mleczką. Park dzieli się na dolny południowy oraz górny północny. Na uwagę zasługuje aleja grabowa i wiele starych drzew, tj. dęby, jesiony, pomnikowe lipy, sosny, wejmutki, platany, tuje, kasztanowce, orzechy. W układzie kompozycji roślinnej zachowało się też sporo okazów egzotycznych tj. cyprisik, kłek kanadyjski czy korkowiec amurski.
Pałac[edytuj | edytuj kod]
Pałac to murowany z cegły, piętrowy z pokojami na poddaszu, częściowo podpiwniczony budynek, posiadający dach czterospadowy o małym spadku. Od strony zachodniej znajduje się ryzalit parterowy i otwarta galeria złożona z 8 filarów. Podobny ryzalit zdobi ścianę północną pozorując fragment baszty. W części wschodniej wznosi się taras wsparty na kolumnach. W późniejszych dobudowano kaplicę. Wnętrze budynku jest bogate w kominki i sale ze stiukowymi platformami. Oryginalność budynku stanowią dwie klatki schodowe, z których druga ukryta w pierwszej, wąska o krętych schodach przeznaczona była dla służby.
Pomieszczenia parteru zajęła ekspozycja Historii Miasta i Regionu. Na szczególną uwagę zasługują zbiory etnograficzne z kolekcją damskich i męskich strojów od XVIII do początku XX w. Wśród elementów tradycyjnego stroju przeworskiego na uwagę zasługują tzw. pasy przeworskie, wykonane z płytek mosiężnych, złocone i bogato dekorowane.
Na I piętrze – piano nobile – pałacu, w salach o charakterze reprezentacyjnym, pokojach prywatnych i pomieszczeniach pomocniczych mieści się ekspozycja Wnętrz Pałacowych. W oficynie kuchennej usytuowanej obok pałacu, w pomieszczeniu dawnej kuchni dworskiej utworzono w końcu lat 80. XX wieku salę wystawową galerii „Magnez”.
Inne budynki[edytuj | edytuj kod]
Położony w pn.-zach. części parku budynek stajni cugowych mieści Dział Historii pożarnictwa dzięki kolekcjonerskiej pasji Leona Trybalskiego. Obejmuje historię straży pożarnych w Przeworsku i Małopolsce od połowy XIX wieku do współczesności, składa się z unikatowej kolekcji ponad 70 historycznych hełmów strażackich wraz ze zbiorem sprzętu bojowego. W powozowni zaś znajduje się dział powozów z ekspozycją karet, powozów i pojazdów regionalnych.
Oranżeria usytuowana jest na granicy parku dolnego i górnego założona na planie wydłużonego prostokąta o powierzchni ok. 300 m². Zbudowana według projektu Piotra Aignera oraz Fryderyka Baumana.
Oberża znajduje się po przeciwnej stronie ulicy na wprost wejścia do parku. Budynek pochodzi z XVIII w. pierwotnie był to dom parterowy z częścią gospodarczą od wschodu, przez jego środek prowadziła sień, służąca na zajazd. W oberży miał kwaterować hetman Stefan Czarnecki w czasie pościgu za Szwedami. Przez pewien czas mieściło się tam starostwo w 1899 r. Obecnie w budynku oberży znajdują się prywatne mieszkania.
Dom ogrodnika jest niewielkim częściowo drewniano-murowanym budynkiem, który graniczy z dawnymi ogrodami warzywnymi majątku Lubomirskich. W czasie powstania styczniowego Lubomirscy urządzili tu szpitalik powstańczy.
Kordegarda i brama wjazdowa zostały zaprojektowane przez Józefa Gałęzowskiego w 1923 r. Położona jest w południowej stronie parku, obecnie tuż przy E4.
Tablica Tysiąclecia Państwa Polskiego[edytuj | edytuj kod]
W 1966 z inicjatywy mieszkańców Przeworska odsłonięto umieszczoną na ceglanym podeście tablicę upamiętniającą Tysiąclecie Państwa Polskiego, przed którą wmurowano godło Polski i herb Przeworska.
Na tablicy umieszczono inskrypcję o treści:
W 1000 - lecie
Państwa Polskiego
społeczeństwo powiatu i miasta Przeworska
przekazuje przyszłym pokoleniom ten kamień
pamiątkowy pod którym złożono zroszoną krwią
ziemię z pobojowisk miejsc straceń i męczeństwa
jako symbol walki o
wolność i niezawisłość narodową
966 - 1966.
Pomnik jest pokryty mchem, zabrudzony. Występują liczne uszkodzenia ceglanego cokołu. Napisy są w miejscach nieczytelne i zamazane[4].
Galeria wnętrz pałacowych przed 1939[edytuj | edytuj kod]
-
Amfilada pokoi pałacowych -
Amfilada pokoi pałacowych -
Apartamenty księżnej -
Fragment saloniku księżnej -
Kominek w apartamentach księżnej -
Sala jadalna
.jpg)
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Kanon Krajoznawczy Polski. Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. [dostęp 2015-11-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (pol.).
- ↑ István Kovács: Józef Bem. Bohater wiecznych nadziei. Warszawa: RYTM, 2009. ISBN 978-83-7399-328-0.
- ↑ Marek Żukow-Karczewski, Mieszkalne muzea - piękno utracone, "Gazeta Krakowska", 13 VIII 1993 r., nr 186 (13798).
- ↑ Miejsca Pamięci Narodowej w Przeworsku – broszura wydana przez Urząd Miasta Przeworska
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
 |
Ta sekcja od 2021-06 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. |
- A. Kunysz, Siedem wieków Przeworska, Rzeszów: Rzeszowskie Zakłady Graficzne, 1974.
- H. Lawera, A. Bata, Panorama powiatów województwa podkarpackiego. Powiat przeworski, Krosno: Oficyna wydawnicza „APLA”, 2002.
- F. Młynek, J. Benbenek, Przeworsk i okolice, w Warszawa: Sport i Turystyka, 1960.
- J. Motyka, Przeworsk i okoliczne gminy, Rzeszów: Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, 2010.
- I. Wojnar, Przeworsk, Przeworsk: P.U.W „Roksana”, 1997.